ROZMYŚLANIE PRZEMYSKIE
(oprac. Tomasz Mika i Dorota Rojszczak-Robińska)
Rozmyślanie przemyskie to wieloźródłowe, polskojęzyczne dzieło o życiu Jezusa i Maryi. Tekst, który dochował się do naszych czasów, pochodzi z pierwszej poł. XVI w. nosi ślady kolejnych redakcji i kopiowań (wciągnięto do tekstu liczne glosy i marginalia, z części z nich tworząc tytuły rozdziałów nazywanych najczęściej czcieniami – 'czytaniami', zmodernizowano wiele starych form językowych). W zachowanej wersji jego fabuła zaczyna się od zwiastowania narodzin Maryi jej rodzicom i urywa na scenie przesłuchania Jezusa przed Piłatem. Ostatni kopista zredagował dopisek "Tuć mało niedostało, a to poł albo karty jednej, a to przeto, iże tam też końca niemasz" i dołączył do tekstu dwie modlitwy (Modlitwa do Matki Bożej i Modlitwa do św. Anny).
Autor Rozmyślania korzystał z rozmaitych źródeł kanonicznych (Pismo Święte, najczęściej Ewangelia św. Mateusza i Ewangelia św. Jana) i niekanonicznych: apokryfów Nowego Testamentu, pism Ojców Kościoła (głównie św. Augustyna, św. Jana Złotoustego, św. Ambrożego i św. Hieronima), średniowiecznych dzieł historycznych, hagiograficznych i pasyjnych (m.in. Vita Beatae Virginis Mariae et Salvatoris rhythmica, Historia scholastica Piotra Comestora, Passio Christi... Jakuba de Vitry, Objawienia św. Brygidy) i wielu innych. Mimo widocznej tendencji do gromadzenia materiału, widać także, że autor Rozmyślania świadomie dokonuje wyborów źródłowych, fabularnych, stylistycznych.
Język zabytku charakteryzuje bogactwo słownictwa, form, konstrukcji składniowych, najczęściej dopasowanych do podejmowanych w danym momencie tematów; obok uroczych i naiwnych opowiastek o cudach Dzieciątka czy niekiedy bardzo prostych opisów wydarzeń można w RP odnaleźć rozbudowane zwroty do postaci, obszerne wywody teologiczne, komentarze do tłumaczonych fragmentów i ich językowego kształtu, objaśnienia realiów biblijnych ("jako mowimy po polsku"), teologiczno-retoryczne wywody, zestawienia różnych przekazów tego samego wydarzenia, a nawet całe kazania. Pod tym względem Rozmyślanie wyróżnia się wśród staropolskich tekstów apokryficznych (Rozmyślania dominikańskie, Sprawa chędoga, Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca). Świadczy to o zróżnicowanym przeznaczeniu tekstu, od indywidualnej lektury i medytacji do wykorzystania w pracy kaznodziejskiej.
Rękopis o sygnaturze 8024 III do końca wojny znajdował się w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu, obecnie przechowuje go Biblioteka Narodowa w Warszawie. Rozmyślanie przemyskie w całości wydano trzykrotnie. W 1907 r. wydał je, opisał i jako pierwszy wskazał źródła łacińskie Aleksander Brückner (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa, z rękopisu grecko-katolickiego kapituły przemyskiej wydał A. Brückner, Kraków 1907 – dostęp online). Prawie pół wieku później podobiznę rękopisu przygotował Stefan Vrtel-Wierczyński (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa tzw. przemyskie. Podobizna rękopisu, wyd. S. Vrtel-Wierczyński, Warszawa 1952 – dostęp online). Jednak dopiero pierwsza edycja krytyczna, z przełomu XX i XXI wieku, autorstwa Wacława Twardzika i Feliksa Kellera (Rozmyślanie przemyskie. Transliteracja, transkrypcja, podstawa łacińska, niemiecki przekład, wyd. F. Keller i W. Twardzik, t. 1, Weiher – Freiburg i. Br. 1998; t. 2 Freiburg i. Br. 2000; t. 3 (indeksy) Freiburg i. Br. 2004 – dostęp online), uświadomiła badaczom i czytelnikom, że tekst ten jest jednym z największych osiągnięć polskiego średniowiecza. Edycja ta, zaopatrzona w rozbudowany aparat krytyczny, otworzyła nowy etap wielokierunkowych (kulturowych, filologicznych, źródłoznawczych i innych) badań nad tym dziełem, który nieprzerwanie trwa do dziś. Dodajmy, że w roku 2016 w Bibliotece "Polona" zostały udostępnione fotografie rękopisu "Rozmyślania przemyskiego" w bardzo wysokiej rozdzielczości - zob. Rozmyślanie przemyskie.
* * *
Wybrane rozdziały ("czcienia") Rozmyślania przemyskiego podajemy w transkrypcji prof. Wacława Twardzika (pierwodruk: Rozmyślanie przemyskie. Transliteracja, transkrypcja, podstawa łacińska, niemiecki przekład, wyd. W. Twardzik i F. Keller, Weiher-Freiburg i. Br 1998, t. 1; 2000, t. 2). Dwie z trzech modlitw dopisanych przez późniejszego skryptora na końcu zabytku transkrybujemy na podstawie edycji: Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa. Z rękopisu Greckokatolickiej Kapituły Przemyskiej wydał A. Brückner, Kraków 1907 (Roman Mazurkiewicz).