Przykłady biblijne w argumentacji Żywota człowieka poczciwego Mikołaja Reja
Drugi sposób wprowadzania przykładów jest rzadszy. Dotyczy między innymi wymienionych już wcześniej rozdziałów. W razie kłopotów lub cierpienia odbiorca ma postępować jak Tobiasz, Jonasz, Judyta, Holofernes, Józef, Gad (Przemowa krótka, 8,1), natomiast przykładami ludzi, którzy źle się zachowywali, osiągnąwszy sędziwy wiek (3,1,6) byli: starcy, którzy przyszli do Zuzanny w czasie kąpieli; Abiron, Datan, Kore i Abiju, którzy sprzeciwili się Mojżeszowi; Oldofones, który chciał posiąść Judytę itd.
To, że w tekście pojawi się nawiązanie do Pisma, Rej sygnalizuje za pośrednictwem formuły wprowadzającej29. Spośród różnego typu formuł wprowadzających exempla, dwa odnoszą się do przykładów biblijnych.
Pierwszy występuje bardzo często i opiera się na odmienionej formie czasownika powiedać oraz jego odmianach pisać i czytać (uzależnionych od sposobu odbioru dzieła Reja). Anna Kochan uważa, że jest to klasyczny sposób wprowadzania przykładów30.
W przypadku odwoływania się do słów Chrystusa, Ewangelistów lub proroków Rej posługuje dosłownym znaczeniem wyrazu czytaj o Hester (2,1,5), Pan powiedać raczy (1, 4, 5), Albowiem poćci sobie u Mateusza świętego w V kapit. (3,4,3), św. Paweł pisze (2,2,1), natomiast stwierdzając Pismo powiada, stosuje antropomorfizację.
Inny typ formuł jest oparty na czasownikach w trybie rozkazujących, czasami popartych partykułami wzmacniającymi: słuchajże, słuchaj, patrzajże, patrzajże zasię, patrz zasię, obaczże. Mają one odwoływać się do zmysłów czytelnika i zwrócić jego uwagę na tezy lub przykłady przywoływane przez autora. Większość z nich pojawia się na początku zdania, a ich występowanie świadczy o nawiązywaniu Reja do średniowiecznego kaznodziejstwa.
Na przykład Słuchajmy Jana Świętego (1,4,7), Obaczże, jaki tam płacz i narzekanie (Przemowa krótka, 4,4), Słuchaj, co Salomon powiada (2,1,7). Wykorzystanie tych czasowników jest nawiązaniem do werbalnego odbioru utworu. Świadczy o tym odwoływanie się od autorytetu, wyliczenia, układy łańcuchowe31, powtarzanie, wielokrotność przykładów oraz zwroty typu słuchajże, posłuchaj, które miały służyć nawiązaniu kontaktu
z odbiorcą.
Stosowanie formuł wprowadzających miało na celu nie tylko zaznaczenie źródła, ale przede wszystkim upewnienie czytelnika o wiarygodności przykładu. Jej potwierdzenie było konieczne, by przekonać odbiorcę do trafności swojej tezy. W przykładach biblijnych Rej zwykle podaje imię postaci, czy też bardziej ogólnikowo wprowadza frazę: powieda Pismo, która pełni funkcję autorytetu. Popularnym autorytetem biblijnym jest Bóg (jako Pan rozkazuje, Pan woła, z obietnic pańskich, Pan chce), czy też apostoł Paweł (Paweł pisze do Tytusa, Paweł uczy), Ewangeliści (Jana pisze) i postacie starotestamentowe (Dawid powieda).
W Żywocie człowieka poczciwego o obecności nawiązań do Pisma świadczą nie tylko formuły wprowadzające, ale także stosowne adnotacje, umieszczone na marginesach przez autora. Rej nie informuje czytelnika o źródle przykładu według stałego schematu. Czasem (szczególnie w Przemowie krótkiej) nie informuje o nim w ogóle. Dzieje się tak dlatego, że "Okszyc zanadto ufał pamięci i szereg cytacji oraz lokalizacji cytatów dawał właśnie z pamięci"32.
Na marginesie zawsze umieszcza skrót tytułu księgi (Żydom, Psalm.,) oraz numer rozdziału. Dosyć często pojawiają się także formy skrótowe wyrazu capitulum (rozdział). Wszystkie oznaczenia w swym dziele Mikołaj Rej stosuje niekonsekwentnie. Używa naprzemiennie skrótów łacińskich (Matth., Ioann., Luc.) i polskich (Mat., Jan, Łuk.). W różny sposób oznacza tę samą księgę np. w księgach wtórych kapitulum I, rozdział 6 pierwszy przykład pochodzący z Księgi Przypowieści oznaczony jest symbolem Przyp., a występujący zaraz po nim przykład z tego samego źródła oznaczony jest symbolem Przypo.33.
W informacji o źródle Rej czasami posługuje przyimkiem w, który umieszcza częściej w środku, a rzadziej na początku informacji o źródle (np. Mądro w V. Kap. lub w Psal. CXLII.). Sporadycznie po lub przed informacją pojawia się także zdanie streszczające omawiany problem: Przezwiska dobrej a złej żony (2,1,5), Rzecz rozmyślana nie tak szkodzi (3,9,7), Krystus jako nie chciał sądzić (Przemowa krótka, kapitulum 5, rozdział 5).
W Retoryce opisowej Jerzy Ziomek stwierdza:
Exemplum nie ma przepisanej długości — może nawet być tylko antonomazją, czyli użyciem
imienia własnego postaci historycznej lub literackiej, w tym także mitycznej, dla dobitnego
wyrażenia pewnej cechy — np. Herkules (mocny), Herakles (dzielny), Don Juan (donżuan,
uwodziciel), Ksantypa (złośliwa i zrzędząca żona)34 itp.
Rejowskie przykłady biblijne także występują w postaci antonomazji. W rozdziale 5 kapitulum 1 ksiąg wtórych Okszyc pisze: "(...) czytaj Sarze, (...) czytaj o onej Annie, pannie świętej (...)"35. Pierwsza z bohaterek Pisma jest uosobieniem cnót niewieścich, natomiast druga jest symbolem bezinteresownej miłości macierzyńskiej.
Autor podobny zabieg stosuje w księgach trzecich, kiedy odwołuje się do wiedzy czytelnika oraz do przykładów, które zostały już wcześniej przez niego przytoczone. Anna Kochan stwierdza, iż musiało się to wiązać z jego założeniami pisarskim: "Zwykle Rej uważał, że warto nawet kilka razy o czymś przypomnieć i powtórzyć w wyjaśnieniu"36. Natomiast ironicznie wypowiada się na ten temat Aleksander Bruckner: "(...) w trzeciej księdze (...) przeważają przykłady, które, niewiem (sic!) ile razy, powtarzał, z starego testamentu, o Zuzannie, Esterze, Tobiaszu, Danielu itd"37. Okszyc miał więc swoje ulubione postacie, które często przywoływał w przykładach. Pochodziły one zwykle z tych ksiąg Pisma, na które autor powoływał się najczęściej. Najwięcej przykładów pochodzi z Ksiąg Mojżesza, z Królewskich, z Proroków, z Psałterza Dawidowego i z ksiąg przypisywanych Salomonowi38. Ponadto Krzyżanowski stwierdza, iż "Autor Żywota człowieka poczciwego ustawicznie odwołuje się do Ewangelij, do Dziejów apostolskich,
do Listów, zwłaszcza Pawłowych (...)"39. Te opinie nie zawsze zgadzają się z rzeczywistą ilością odwołań do poszczególnych ksiąg, co przedstawia poniższa tabela:
Księgi Pisma Świętego, z których najchętniej korzystał Rej
Nazwa księgi/ksiąg
Ilość zaczerpniętych przykładów
Księgi Królewskie
52
Księgi Mojżesza
38
Księga Psalmów
27
Ewangelia wg Św. Jana
26
Ewangelia wg Św. Matuesza
26
Proroctwo Izajasza
24
Ewangelia wg Św. Łukasza
19
Pewnym jest, że przy tworzeniu Żywota człowieka poczciwego Rej korzystał z wielu źródeł. Tadeusz Sinko stwierdza, że w całym utworze zaledwie dziesięć exemplów
nie ma swojego literackiego odpowiednika40. Taka opinia mogłaby prowadzić do rozważań nad oryginalnością utworu. Jednak Sinko nie chce jej poważać: "Zapożyczenia w dziele Reja są niewątpliwie bardzo liczne, niemniej jednak zarówno styl, jak i opracowanie przedmiotu są jego własnością"41.
Przywołując przykłady z Pisma, Okszyc czasem umieszcza fragment wypowiedzi w cudzysłowie:
Patrzajże, jako nas wdzięcznymi synaczki swymi zostawie a nam się dopuszcza
miłosiernym ojcem swym zwać, dokladając do tego, iż "oczkolwiek mię prosić będziecie,
wszystko dla was uczynię"42.
Sugeruje to, że autor Żywota wiernie powtarza cytat z Biblii. Tymczasem rozdział XIV Ewangelii św. Jana przytacza ten fragment następująco: "(...) czegokolwiek zechcecie, prosić będziecie i zastanie się wam"43. Choć sens pozostaje podobny, to jednak nie jest to dokładny cytat. Oczywiście można uznać, iż te różnice wynikają tylko z niedoskonałości przekładu Pisma lub Rej z pośpiechu czy niedbalstwa sparafrazował tekst. Warto jednak przeprowadzić dokładną analizę tych fragmentów. W przytoczonym w cudzysłowie wyimku z Żywota występują tylko dwa zdania składowe, natomiast w Piśmie jest ich trzy. Można sugerować, że autor świadomie dokonuje skrócenia wypowiedzi, w celu ułatwienia jej odbioru. Dwa pierwsze zdania biblijne łączy w jedno, pomija czasownik zechcecie i dodaje zaimek osobowy mię, który odnosi się do Chrystusa. Dzięki temu autorytet wypowiedzi zostaje podkreślony. Ten sam zabieg Okszyc stosuje w ostatnim zdaniu podrzędnym. Po raz kolejny zwraca uwagę na autorytet, jednak tym razem poprzez zamianę strony biernej w czynną. Ma to na celu także uwydatnia wszechmocności i dobroci Chrystusa.
Podobny zabieg Rej stosuje przytaczając tezę, iż ludzie nie powinni się bać.
W rozdziale 13 kapitulum 4 ksiąg trzecich pisze w cudzysłowie: "najdzie Pan zawżdy drogę do tego, jeśli mię na mym miejscu zostawić będzie raczył"44. Natomiast w Biblii słowa te są wypowiadane przez Dawida do Sadoka i brzmią: "Jeśli najdę łaskę w oczach Pańskich, wróci mię zaś i ukaże mi ją i przybytek swój"45.
Kolejnym dowodem na oryginalność przykładów jest dopowiadanie, wyjaśnianie treści Pisma. W rozdziale XXII Ewangelii św. Mateusza tłumaczenia Jakuba Wujka znajdujemy następujący fragment: "Tedy rzekł im: Oddajcież tedy, co jest cesarskiego cesarzowi, a co jest Bożego Bogu"46. Natomiast w Żywocie człowieka poczciwego ta wypowiedź (argumentująca tezę, iż każdy powinien się zachowywać odpowiednio dla swojego stanu) została następująco sparafrazowana:
(...) a wedle nauki Pańskiej abyś każdemu zachował, co czyje jest, co należy Bogu, to Bogu,
a co cesarzowi, to cesarzowi, to jest: co należy sąsiadowi, to sąsiadowi,
co należy kmiotkowi, to kmiotkowi, co należy słudze albo robotnikowi, to niechaj będzie
jego47.
Rej po raz kolejny ujawnia się jako świadomy teolog. Nie ogranicza się tylko do poparcia tezy odpowiednim przykładem, ale dba także, by odbiorca dobrze zinterpretował jego znaczenie opowieści. Autorytet, czyli słowa nauki Pańskiej są potrzebne Rejowi do uwiarygodnienia tezy. Później Okszyc modyfikuje ją dla potrzeb prostego człowieka. Cesarz i Bóg to przykłady odległe i nieosiągalne dla poczciwego szlachcica, natomiast odbiorca ma możliwość spełnić zalecenia Pana wobec sąsiadów i kmiotków.
Ostatnim z wybranych przykładów literackich zabiegów Reja jest amplifikacja.
W rozdziale 2 kapitulum 1 Przemowy krótkiej cytat z Pisma:
A cóż widzisz źdżbło w oku brata twego, tramu w oku twoim nie widzisz? (...)
Obłudniku wyrzuć pierwej tram z oka twego, a tedy przejźrzysz, abyś wyrzucił źdźbło
z oka brata twego48.
autor parafrazuje:
Ale nam nie trzeba w cudzym oku paździorka szukać; przypatrzmyż się jedno doma
swym bierzmom, a onym srogim sękowatym a marnie osieczonym pniom, które nam jawnie
(aż snać straszno i o tym mówić) ustawicznie z oczu naszych wyglądają,
a nic ich nie baczymy49.
Zamiast użytego przez Wujka rzeczownika tram w Żywocie znajdujemy rzeczownik pnie. Gradacja wyraża się nie tylko w zakresie semantycznym, ale nawet gramatycznym, ponieważ zamiast liczby pojedynczej wyrazu pień Rej stosuje liczbę mnogą tego rzeczownika. Ubogaca go także wieloma określeniami: pnie są nie tylko sękowate (epitet), ale także srogie (personifikacja) oraz marnie osieczone (kolejny epitet). Stanowczości i grozy wypowiedzi dodaje także stwierdzenie, iż wyglądają one z oczu nie tylko jawnie, ale i ustawicznie. Korzystając z zaimka rzeczowego nic oraz stosując wtrącenie w nawiasie, podmiot wzmaga ekspresję i obrazowość wypowiedzi. Podobnie jak średniowieczne exemplum działa na wyobraźnię adresata.
W powyższym wywodzie zostało udowodnione kilka tez dotyczących przykładów biblijnych w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja. Poruszono sprawę kompozycji wywodu stworzonej na wzór retoryki. Zwrócono uwagę na: zależność ilości występowania przykładów od tematyki poruszanej przez Okszyca, sposoby ich występowania, opisano rodzaje formuł wprowadzających, scharakteryzowano marginalia, najczęściej cytowane księgi i autorytety. Najważniejsze wnioski wypływają jednak z analizy porównawczej przykładów i tekstu Biblii. Okazuje się, że Rej nie tylko stosował argumenty popierające tezę. "Jego praca nie ograniczała się (...) do samego cytowania, dla przytoczenia Rej znajduje samodzielnie kontekst, poprzez który projektuje znaczenie dla wypowiedzi biblijnej"50. Projektując to znaczenie, stosuje różne zabiegi literackie. Służą one nie tylko potwierdzeniu oryginalności dzieła, ale przede wszystkim świadczą o wyjątkowych cechach argumentacji Reja. Okszyc był człowiekiem, który nie tylko "żądał w interesie dobra publicznego literatury dydaktycznej i umoralniającej"51, ale który sam potrafił spełnić te żądania. Chociaż zapewne nieświadomie, doskonale realizował formułę docere (pouczanie), czyli podstawowe założenie niskiego stylu retorycznego. Pouczając za pomocą przykładów, stosował amplifikację, congeries, gradację, wyjaśnienia, korzystał z autorytetów, nawiązywał kontakt z odbiorcą.
Zabiegów literackich, występujących w przykładach biblijnych w argumentacji Żywota człowieka poczciwego było z pewnością wiele więcej. Jednak dopiero szczegółowa analiza badanego materiału pozwoli na stworzenie ich dokładnej charakterystyki. W tej pracy teza o wysokiej wartości literackiej przykładów została zaledwie zasygnalizowana. Teraz czeka na swoją pełną, artystyczną argumentację.
Przypisy
29 Jest to określenie nadane przez Annę Kochan, które określa zdanie poprzedzające przykład. Sygnalizuje ono powoływanie się twórcy na ogólnie znane świadectwo. Ponadto autorka w swojej pracy dzieli formuły na poszczególne grupy. Por. Źwierciadło Mikołaja Reja: Studium o utworze, dz. cyt., s. 128. 30 za A Kochan: Źwierciadło Mikołaja Reja: Studium o utworze, dz. cyt., s. 132. 31 Tamże. 31 J.T. Maciuszko: Mikołaj Rej: Zapomniany teolog ewangelicki z XVI w., dz. cyt., s. 627. 33 Inne przykłady to Mojżesz., Mojże, Mojż.; Eza., Iza., Ez., Ezaj.; Kró., Królew., Król. Oraz różne skróty od wyrazu kapitulum ka., kapi., kapitul., kap., kapitule. 34 J. Ziomek: Retoryka opisowa, dz. cyt., s. 107. 35 M. Rej: Żywot człowieka poczciwego, dz. cyt., s. 120-121. 36 A. Kochan: Źwierciadło Mikołaja Reja: studium o utworze, dz. cyt., s. 119. 37 A. Brückner: Mikołaj Rej: studjum krytyczne, Kraków 1905, s. 316. 38 J. Krzyżanowski: Wstęp. W: M. Rej: Żywot człowieka poczciwego, dz. cyt., s. XXVI. 39 Tamże. 40 T. Sinko: Źródła przykładów Boja w "Żywocie człowieka poczciwego", Kraków 1905, s. 69. 41 Tamże, s. 67. 42 M. Rej: Żywot człowieka poczciwego, dz. cyt., s. 325. Podkreślenie własne. 43Biblia, Tłum. J.Wujek, Warszawa 1999, s. 2031. 44 Tamże, s. 458. 45Biblia, Tłum. J.Wujek, Warszawa 1999, s. 509-510. 46 Tamże, s.1984. 47 M. Rej: Żywot człowieka poczciwego, dz.cyt., s. 128-129. 48Biblia, dz. cyt., s. 1963. 49 M. Rej: Żywot człowieka poczciwego, dz. cyt., s. 576. 50 J.T. Maciuszko: Mikołaj Rej: Zapomniany teolog ewangelicki z XVI w., dz. cyt., s. 626. 51 Bieńkowski T.: Rola literatury w opinii Reja i jego współczesnych, dz. cyt., s. 59.