Roman Mazurkiewicz Polskie średniowieczne pieśni maryjne
Studia filologiczne
Wydawnictwo Naukowe
Akademii Pedagogicznej w Krakowie
Kraków 2002
KSIĄŻKA NOMINOWANA DO NAGRODY im. JANA DŁUGOSZA Kraków 2003
Z opinii recenzentów
Dzięki zastosowaniu nowoczesnych sposobów eksplikacji polskich śpiewów maryjnych odsłonił autor nie tylko wysoki poziom teologiczny i literacki utworów, ale wskazał na źródła inspiracji religijnej i charakter wzorców do których odwoływali się średniowieczni mistrzowie w przekazie tajemnic maryjnych przyobleczonych w poetyckie brzmienie staropolskiej mowy. Efekty tej wielowarstwowej analizy filologiczno-mariologicznej zainteresują z pewnością liczne grono polonistów, biblistów, liturgistów, mariologów, historyków religijności i kultury masowej, sztuki i dawnej twórczości muzycznej. Sama edycja pracy Romana Mazurkiewicza może stać się ważnym stymulatorem do dalszych badań nad staropolską kulturą religijną i jej związkami z łacińskim dziedzictwem duchowej tradycji europejskiej.
Prof. dr hab. Józef Jerzy Kopeć CP
Praca ta stanowi niewątpliwie nowe ujęcie problemu. [...] Jest rzetelnym, bardzo wnikliwym i bardzo erudycyjnym studium filologicznym polskich średniowiecznych pieśni maryjnych, prezentującym w dodatku omawiane utwory na szerokim tle kulturowym, religijnym i teologicznym.
Prof. dr. hab. Wiesław Wydra
Zob. także recenzję Teresy Michałowskiej Pochwała filologii, "Konspekt" 14/15 (2003).
Polskie średniowieczne pieśni maryjne
Studia filologiczne
Żywy kult maryjny w polskiej religijności średniowiecznej, wbrew zakorzenionej od dawna opinii, nie był rysem specyficznie polskim. Jeśli bowiem w spojrzeniu na fenomen "maryjności" naszego średniowiecza uwzględnimy kontekst szerszy, ponadnarodowy, okaże się dowodnie, iż "polski obraz Matki Bożej" kształtował się w średniowieczu na gruncie tradycji ogólnochrześcijańskiej i w ramach procesów zachodzących w ówczesnej religijności w całej Europie.
Z konstatacji tej wypływa zarazem ważna dyrektywa metodologiczna: konieczność uwzględniania w badaniach nad spuścizną rodzimej poezji maryjnej rozległego kontekstu tradycji: biblijnej, apokryficznej, patrystycznej, teologicznej, egzegetycznej, literackiej, ikonograficznej, muzycznej itd. Studia tego rodzaju muszą zatem z natury rzeczy posiadać charakter interdyscyplinarny; w przypadku badań nad średniowiecznymi pieśniami maryjnymi strefą pograniczną staje się w pierwszym rzędzie obszar korespondencji filologii i teologii (mariologii) - swego rodzaju "filologia mariologiczna". Tak właśnie można by z grubsza określić ów "pas pograniczny", na którym sytuują się studia zgromadzone w niniejszej książce.
Pierwsza część książki, zatytułowana Polska pieśń maryjna w średniowieczu, nie pretenduje do miana syntezy zagadnienia; jest raczej przeglądem, a zarazem podsumowaniem ważniejszych ustaleń, wypływających z dotychczasowych badań nad spuścizną polskiej średniowiecznej pieśni maryjnej. Dzieje odkryć źródłowych oraz studiów nad spuścizną polskojęzycznych pieśni maryjnych wieków średnich referuje rozdział pt. Rzut oka na dzieje badań: odkrycia - edycje - studia. Rozdział kolejny, Ogólna charakterystyka zasobu, przynosi syntetyczne omówienie kluczowych zagadnień związanych z dochowanym do naszych dni dziedzictwem polskiej średniowiecznej pieśni maryjnej: jej narodzin i rozwoju, źródeł i form przekazu, środowisk twórczych, stosunku do wzorców obcych, miejsca w liturgii, praktyki wykonawczej, typologii utworów, ich języka i obrazowania. Rozdział trzeci wreszcie, Inwentarz polskich pieśni maryjnych do połowy XVI wieku, jest próbą zebrania i uporządkowania zasobu źródłowego: rejestruje znane przekazy, podaje informacje na temat przypuszczalnego datowania i autorstwa utworów, ich stosunku do wzorców obcych, przeznaczenia i funkcji liturgicznej, najważniejszych edycji i opracowań zabytków.
Skomponowana w ten sposób część pierwsza pracy stwarza swego rodzaju ramy historyczne, materiałowe i badawcze dla jej części zasadniczej, prezentującej cykl pięciu studiów o charakterze analitycznym (Studia i analizy). Cztery z nich dotyczą konkretnych pieśni: Anna święta i nabożna, Mocne boskie tajemności, Świebodność Boga żywego oraz Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie, ostatnie zaś podejmuje jedną z najważniejszych dla polskiej mediewistyki literackiej kwestii: związków naszych średniowiecznych pieśni maryjnych z piśmiennictwem staroczeskim.
Dobór wspomnianych pieśni nie jest przypadkowy. Trzy pierwsze przeznaczone są na najważniejsze święta maryjne o rodowodzie starochrześcijańskim: Narodzenie Maryi (Anna święta i nabożna); Zwiastowanie i Wcielenie (Mocne boskie tajemności) oraz Zaśnięcie i Wniebowzięcie (Świebodność Boga żywego); dotyczą zatem największych i najwcześniej czczonych przez Kościół tajemnic ziemskiego życia Matki Bożej. Utwór czwarty (Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie) jest z kolei pieśnią modlitewno-pochwalną, "sumującą" zasługi i cnoty "cudnej Panny" w perspektywie jej eschatologicznego orędownictwa. Wszystkie są utworami oryginalnymi, a zarazem głęboko osadzonymi w tradycji średniowiecznej mariologii. Są to ponadto dzieła reprezentujące relatywnie wysoki poziom teologiczny i literacki, zaś ich chronologia obrazuje rozwój pieśni maryjnej w Polsce od pierwszej połowy wieku XV (Mocne boskie tajemności) do początku XVI stulecia (Anna święta i nabożna).
Studia poświęcone tym zabytkom mają przede wszystkim charakter filologiczny: obejmują transliteracje i transkrypcje przekazów, komentarze historycznoliteracke i językowe, prezentują wcześniejsze lekcje i emendacje. Jednocześnie jednak wykraczają poza czystą filologię, otwierając ją na konteksty najbardziej w przypadku pieśni religijnych naturalne: biblijne, typologiczno-figuralne, liturgiczne, hymnologiczne, teologiczne i literackie. Owa studyjna lektura, nazwana tutaj "eksplikacją", nawiązuje zarówno do tradycji średniowiecznego "wykładu" (explicatio, expositio, explanatio, interpretatio), jak i do współczesnej explication de texte. Filologiczno-mariologiczna analiza polskich średniowiecznych pieśni maryjnych odsłania głębokie ich zakorzenienie w chrześcijańskiej tradycji, z której - zapewne nie zawsze w pełni świadomie - czerpali inspiracje i wzorce nasi dawni "mistrzowie", i w której "języku", przyobleczonym w poetyckie brzmienie rodzimej mowy, przekazywali wiernym "mocne boskie tajemności o Maryjej wielebności".
Polish Medieval Marian Songs Philological Studies
A living Marian cult in Polish medieval religiosity was not, in spite of a deeply rooted opinion, a specifically Polish feature. For when we look at the phenomenon of "Marianism" in our Middle Ages in broader, supranational context, we will come to the irrefutable conclusion that the Polish image of the Mother of God was formed in the Middle Ages on the grounds of a common Christian tradition and within the limits of processes taking place in contemporaneous religiosity throughout Europe.
Additionally, an important methodological directive arises from this statement: there is a need to take into account in our native heritage of Marian poetry an extensive context of tradition: biblical, apocryphal, patristic, theological, exegetic, literary, iconographic, musical, etc. It is quite natural that studies of this kind must be of an interdisciplinary character. In research on medieval Marian songs, a border region is constituted primarily between the corresponding areas of philology and theology (mariology) - a "mariological philology" of its kind. That is how one can define in general this "border zone", where the studies collected in this book are situated.
The first part of the book, entitled Polish Marian Song in the Middle Ages, does not aspire to the level of the synthesis of the issue; it is more of a survey, as well as a summary of more important findings emerging from the existing studies devoted to the heritage of Polish medieval Marian song. The history of the discovery of sources and of studies devoted to medieval Marian songs in the Polish language is presented in the chapter entitled A General View of the History of Research: Discoveries - Editions - Studies. The next chapter, A General Description of Resources, provides a synthetic discussion of key issues connected with the heritage of the Polish medieval Marian song preserved to our days: its birth and development, sources and forms of transmission, creative milieus, attitude towards foreign models, place in liturgy, performing practice, typology of works, their language and imagery. And finally, the third chapter, Inventory of Polish Marian Songs Until the Middle of the 16th Century, is an attempt to put together and arrange the source materials: it registers the known texts, gives information about probable dates and authors of the songs, their relationship to foreign models, their purpose and liturgical function, as well as about the most important editions and studies of the old documents.
The first part of the book, composed in this way, provides a historical, textual, and research framework for the main part, featuring a cycle of five analytical studies (Studies and Analyses). Four of them pertain to specific songs: Holy and Pious Anna, The Lord's Mysteries Are Immense, The Living God's Liberality, and A Pure Little Flower, Consolation of a Sad Heart; the last one deals with one of the most important questions in Polish medieval studies, namely the relationship of our medieval Marian songs to the Old Czech literature.
The selection of these songs is not accidental. The first three are intended for the most important Marian holidays of ancient Christian origin: Mary's Birth (Holy and Pious Anna); Annunciation and Incarnation (The Lord's Mysteries Are Immense), and Dormition and Assumption (The Living God's Liberality). Consequently, they pertain to the most important and most early mysteries of the Mother of God's life on earth celebrated by the Church. The fourth poem (A Pure Little Flower, Consolation of a Sad Heart) is in turn a prayerful and laudatory song, summarizing merits and virtues of the glorious Virgin in the perspective of her eschatological intercession. All of them are original works, at the same time deeply rooted in the tradition of medieval mariology. In addition, these poems represent a relatively high theological and literary level, while their chronology shows a development of the Marian song in Poland from the first half of the fifteenth century (The Lord's Mysteries Are Immense) to the beginning of the sixteenth century (Holy and Pious Anna).
The studies devoted to these documents are above all philological: they contain transliterations and transcriptions of texts, commentaries pertaining to the history of literature and to language, and present earlier readings and emendations. But they also go beyond pure philology, opening it to the contexts most natural to religious songs: biblical, typological-figural, liturgical, hymnological, theological, and literary. This close reading, called here "explication," becomes bound with the tradition of the medieval exposition (explicatio, expositio, explanatio, interpretatio) as well as with the contemporary explication de texte. A philological-mariological analysis of Polish medieval Marian songs reveals their deep roots in Christian tradition, from which our old masters drew inspiration and models, not always consciously, and in whose language, adorned in the poetic music of the native tongue, they conveyed to the faithful "the Lord's immense mysteries about Mary's magnificence".
