Roman Mazurkiewicz Deesis. Idea wstawiennictwa Bogarodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średniowiecznej
Wydanie drugie zmienione
Universitas, Kraków 2012, s. 348 + 40 il.
"Deesis jest najważniejszą (po artykule Stanisława Urbańczyka sprzed lat siedemnastu) wypowiedzią naukową na temat Bogurodzicy, a ponadto jest jedną z najambitniejszych prac z zakresu mediewistyki literaturoznawczej w ostatniej dekadzie"
(A. Borowski, Pomiędzy Bogiem a modlitwą człowieka, "Znak" 1995, nr 11)
Słowo o książce
Dlaczego w Bogurodzicy, najstarszej polskiej pieśni religijnej, obok Matki Bożej pojawia się św. Jan Chrzciciel jako największy po Maryi orędownik ludzi zwracających się w modlitwie do Chrystusa? Na to banalne z pozoru pytanie stara się odpowiedzieć w szerokim kontekście kultury religijnej wieków średnich niniejsza książka. Jej tematem są bowiem narodziny i średniowieczne dzieje Deesis - idei orędownictwa Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela.
W części pierwszej, Tradycja antyku chrześcijańskiego i średniowiecza, autor analizuje różnorodne przypadki łączenia ze sobą Chrystusa, Maryi i Jana Chrzciciela w tekstach biblijnych i apokryficznych, w teologii, liturgii, hymnografii i sztuce średniowiecznej, zwłaszcza w kręgu chrześcijaństwa wschodniego. Na tym tle omawia narodziny idei wstawiennictwa Maryi i Jana Chrzciciela, formowanie się ikonografii Deesis, jej późniejszą ewolucję, charakteryzuje treści i funkcje ideowe poszczególnych typów przedstawieniowych.
Część druga, Deesis w kulturze średniowiecznej Polski, poświęcona jest recepcji idei Deesis w polskiej religijności, sztuce i literaturze wieków średnich. Okresem największej popularności Deesis w Polsce były trzy pierwsze stulecia chrześcijaństwa (XI-XIII w.). W tym czasie powstały najbardziej "klasyczne" realizacje tego tematu, nawiązujące zarówno do wschodnich, bizantyńskich, jak i zachodnich wzorców ikonograficznych: malowidła ścienne kolegiaty w Tumie pod Łęczycą (XII w.) i kościoła w Dobrocinie (XIII w.), miniatura w Psałterzu trzebnickim (XIII w.). Prawdopodobnie w XIII wieku powstało również polskie carmen patrium - Bogurodzica. Interpretacja tej właśnie pieśni oraz jej związków z teologią i ikonografią Deesis zajmuje znaczącą część studium.
W okresie gotyku przedstawienie intercesji Maryi i Jana Chrzciciela stało się w Polsce, podobnie jak na całym Zachodzie, stałym elementem ikonografii Sądu Ostatecznego. Autor omawia kilkadziesiąt zabytków z XIV-XV wieku oraz analizuje przemiany zachodzące wówczas w ikonografii i treściach ideowych Deesis na terenie Polski.
Okres reformacji zakwestionował samą doktrynę wstawiennictwa świętych. W Polsce polemika wokół orędownictwa Maryi i Jana Chrzciciela na Sądzie Ostatecznym znalazła najpełniejszy wyraz w dramacie Mikołaja Reja pt. Kupiec (1549), opartym zresztą na dziele luterańskiego twórcy Thomasa Naogeorga (Kirchmeyera).
Regres popularności Deesis w kulturze religijnej późniejszych stuleci nie był jednak w Polsce całkowity i nieodwracalny. Żywotność tego tematu podtrzymywały bowiem czynniki wynikające z bezpośredniego sąsiedztwa naszej kultury z kręgiem bizantyńsko-prawosławnym, a więc przede wszystkim import dzieł artystycznych, działalność twórców pochodzenia wschodniego, wreszcie wzajemne oddziaływanie na siebie obu tradycji na terenach wschodniej i południowo-wschodniej Polski. W XVII stuleciu, na fali powrotu do tradycji średniowiecznej, kult świętojański, a wraz z nim także idea Deesis przeżyły swoisty renesans, głównie w barokowym kaznodziejstwie i poezji religijnej. Całkowite niemal zapomnienie przyszło później, w wieku XVIII i XIX, kiedy to tradycyjne "trzecie miejsce" Jana Chrzciciela obok Chrystusa i Matki Bożej zajęli w naszej religijności inni święci, m.in. św. Józef.
Summary
Why is it that in Bogurodzica, the oldest Polish religious hymn, next to the Mother of God appears St. John the Baptist as the greatest - after Mary - champion of the people, turning with their prayers to Christ? It is this seemingly banal question which the book at hand attempts to answer against the broader context of the religious culture of the Middle Ages. The subject here will be the birth and medieval history of Deesis - the concept of the advocacy of the Virgin Mary and St. John the Baptist.
In the first part - The Tradition of Christian and Medieval Antiquity - the author analyzes various instances connected Christ, Mary, and St. John in Biblical and apocryphal texts, in theology, liturgy, hymnography, and medieval art - particularly in Byzantine Christian circles. It against this backdrop that the origins of the idea of the intercession of Mary and John the Baptist, the formation of the iconography of Deesis, and its later evolution characterize the function and content of specific types of representation.
Part two, Deesis in Medieval Polish Culture, is dedicated to the reception of the idea of Deesis in Polish religiousness, art, and literature of the Middle Ages. The period of greatest popularity of Deesis in Poland were the first three (11th-13th) centuries of Christianity here. It was at this time that the most "classic" realizations of this theme were attained, borrowing as much from the Eastern and Byzantine as from Western patterns of iconography: the frescoes in the church in Tum near Łęczyca (12th c.) and in the church in Dobrocin (13th c.), and the miniature in the Trzebnicki Psalter (13th c.). Most likely in the thirteenth century that the Polish carmen patrium, the Bogurodzica, also first appeared. An interpretation of precisely this hymn and its connections to the theology and iconography of Deesis is the main focus of this part of the study.
In the Gothic period, representations of the intercession of the Blessed Virgin Mary and John the Baptist were in Poland - as they were in the entire West - a permanent element in iconography of the Judgement Day. The author discusses over a dozen artifacts of the 14th-15th centuries and analyzes the transformations which took place then in the iconography and conceptual content of Deesis on Polish territory.
The Reformation questioned the very doctrine of the intervention of saints. In Poland a polemics surrounding the advocacy of Mary and St. John on the Judgement Day was best and most fully expressed in Nicholas Rey's drama entitled The Merchant (1549), based, actually, on a work by the Lutheran writer Thomas Naogeorga (Kirchmeyer).
A regression in the popularity of the Deesis in the religious culture of subsequent centuries was not complete and irreversible in Poland. The viability of this theme has been sustained by factors stemming from the direct neighboring of our culture with Byzantine-Orthodox circles, and thus, primarily, with an import of artistic masterpieces, the activity of artists of Eastern descent or heritage, and finally, the mutual acculturation of both traditions in Eastern and Southeastern Poland. In the 17th century, atop the wave of a return to medieval tradition, St. John's cult - and along with it, of the idea of Deesis - experienced a sort of renaissance, primarily in Baroque sermons and religious poetry. A nearly total forgetting nearly came later, in the 18th and 19th centuries, when the traditional "third place" of St. John the Baptist next to Jesus Christ and the Virgin Mary was taken by other saints in our culture, such as St. Joseph.
