Maciej Włodarski
Świat średniowieczny
w zwierciadle romansu
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Kraków 2012
WSTĘP
"Dla historyka – a chyba zwłaszcza dla mediewisty – to, co należy do sfery wyobraźni, stanowi zawsze część rzeczywistości; to, co należy do sfery wyobraźni, jest rzeczywistością". Można zastanawiać się, czym jest wyobraźnia, i jakie jest jej odniesienie do rzeczywistości. Na związek wyobraźni z postrzeganiem zwracał uwagę już Arystoteles, choć równocześnie podkreślał, że obok prawdziwych istnieją także fałszywe wyobrażenia. Według Platona, twórcy albo naśladują rzeczywistość, albo tworzą "złudne wyglądy", łącząc w procesie myślowym świat idei i świat rzeczy. Wyobrażenia mogą wreszcie powstawać bez udziału postrzeżeń, wynikając z intelektualnych możliwości duszy ludzkiej, a rodzące się wówczas obrazy odsłaniają tkwiące w człowieku tęsknoty i marzenia.
Kiedy czytamy średniowieczne utwory romansowe, możemy się zastanawiać, na ile świat w nich przedstawiony jest światem prawdziwym, czy obserwując przygody bohaterów tych dzieł, poznajemy zarazem realia właściwe tamtym czasom, uczymy się rozumieć żyjących wówczas ludzi, odkrywamy ich sposób myślenia, ich światopogląd. Wśród historyków problem wykorzystywania utworów literackich jako źródła do badania przeszłości zwykle budził kontrowersje, jednak coraz częściej uznaje się – przynajmniej ograniczoną – przydatność literatury pięknej w tego rodzaju studiach.
Nieufność historyków wynikała (i niejednokrotnie nadal wynika) ze stwierdzenia, iż "podporządkowanie treści utworu literackiego wymogom artystycznym obniża znacznie wartość źródłową utworów literackich", z dostrzegania sprzeczności między tzw. prawdą artystyczną, wymaganą od dzieła sztuki, a prawdą semantyczną, czyli zgodnością zdania o rzeczywistości z samą rzeczywistością. Osobnym problemem jest to, że opisy ludzi, rzeczy i zdarzeń, zawarte w utworach literackich, mogą być ukształtowane według wzorów zapożyczonych z innych tekstów o charakterze literackim. Pisząc o wątpliwościach historyków, Bronisław Geremek zwracał uwagę na podporządkowanie utworu skonwencjonalizowanym rygorom formy, ale także na istotny wpływ nieograniczonej wyobraźni (bądź fantazji) twórcy.
W niniejszym studium przyjęte zostało założenie, iż romanse średniowieczne w znaczący sposób realizują mimetyczne nastawienie piszących do otaczającej ich rzeczywistości społecznej, czyli że "dzieło, przede wszystkim zaś jego świat przedstawiony stanowi naśladowanie czegoś, co znajduje się poza nim, że można wykazać daleko idące podobieństwa między dwiema sferami i że – w konsekwencji – właściwości świata przedstawionego pozwalają wnioskować zasadnie o tym, do czego on się upodabnia". Inaczej można powiedzieć, iż uznając, że fabuła i bohaterowie są konstrukcjami wymyślonymi przez autorów romansów, mamy podstawy sądzić, iż realia, w których dzieje się akcja, a także działania person muszą odpowiadać wyobrażeniom ówczesnych czytelników, bowiem w przeciwnym razie odbiorcy dzieła uznaliby je za nieprawdopodobne, zafałszowane, a tym samym obniżające wartość utworu. Podobnie ujmowała tę sprawę Ryszarda Czepulis, której zdanie przywołał w swoim artykule Michał Głowiński: "Fabuła powieści [...] oraz zachowania i postawy bohaterów, jakkolwiek są przede wszystkim wytworem wyobraźni, poglądów i zamierzeń [...] autora, nie mogą jednak zbyt daleko odbiegać od rzeczywistości społecznej znanej ówczesnej publiczności czytającej". Z kolei Jerzy Topolski, nawiązując do Ingardena i do Głowińskiego, przypominał ich sposób pojmowania prawdy literackiej, która miałaby polegać na zgodności wypowiedzi literackiej ze społecznymi wyobrażeniami o tym, co jest prawdopodobne, czyli z tego wynika, iż obraz zawarty na kartach utworu jest zasadniczo czymś zestawionym z elementów dotąd obserwowanych w otaczającym świecie i nie pozostaje w sprzeczności z tym, co uważane jest za możliwe. Oczywiście w romansach będą pojawiały się również elementy fantastyczne czy postacie i konstrukcje alegoryczne, ale funkcjonują tam one na nieco innych zasadach niż realia świata, w którym umieszczeni zostali "zwykli" bohaterowie.
"Interpretacja literatury pięknej nie jest łatwa, ale dostarcza jedynych w swoim rodzaju świadectw o życiu prywatnym takim, jakie ono było istotnie" – pisał Georges Duby. Przy wszystkich zastrzeżeniach, o których była tutaj mowa wcześniej, historycy podkreślają też jednak użyteczność tej literatury w badaniach nad rzeczywistością wieków dawnych. Zarówno Andrzej Radomski, jak i Jerzy Topolski, Bronisław Geremek czy Jacek Banaszkiewicz wskazują na możliwość wykorzystania źródłowej wartości dzieł literackich. Rzeczywistość przedstawiona w utworze literackim może informować badacza o istotnych strukturach świata realnego, a literatura może być traktowana jako najlepsze zwierciadło zainteresowań, trosk i radości określonej epoki lub społecznej zbiorowości, może ukazywać ówczesny sposób myślenia i wrażliwości, może przynosić wiedzę o dominujących regułach kulturowych, kierujących życiem człowieka w różnych sferach. W podręczniku dydaktyki historii autorzy piszą: "Historyk traktujący literaturę jako źródło historyczne może szukać w dziele literackim zarówno informacji o faktach rzeczywistych, jak też prawd esencjalnych o klasach faktów [chodzi o istotne ich cechy oraz oddziałujące na nie czynniki]. Wartość źródłową mają rzecz jasna tylko te utwory, np. powieści, które dotyczą czasów współczesnych pisarzowi". W przypadku romansów średniowiecznych autorzy niekoniecznie pisali o czasach, w których żyli, ale przy długim trwaniu średniowiecza i bardzo powoli dokonujących się przemianach cywilizacyjnych można przyjąć, iż opisywane realia, odnoszone do wieków wcześniejszych, w gruncie rzeczy odpowiadały rzeczywistości znanej autorom i współczesnym im czytelnikom.
Zasadnicze pytanie, jakie można tutaj postawić, dotyczy tego, czy wizja świata średniowiecznego, jaka wyłania się z romansów, jest wizją prawdziwą, zarówno od strony jakościowej, jak też ilościowej, a więc czy można zawierzyć ukazywanym tam realiom, a zarazem czy są one na tyle wielostronne, by ukazywały pełnię ówczesnego życia. Robert Bartlett wyrażając wątpliwość, czy kiedykolwiek będziemy w stanie poznać prawdziwe średniowiecze, stwierdza, że żaden obraz, odwołujący się do wytworów sztuki czy tekstów z przeszłości, wyrażających myśli i uczucia ludzi tamtej epoki, "nigdy nie będzie całkowicie obiektywny. Ludzie średniowiecza mieli własną wizję świata, w którym żyli, co warunkowało sposób jego przedstawiania. Wybór, jakiego dokonują dziś z tego materiału uczeni, jest również uwarunkowany wizerunkiem, jaki zamierzamy uzyskać". Także w przypadku niniejszego studium sam dobór tekstów, które zostały poddane analizie, już w pewnym stopniu ukierunkowuje naszą interpretację. A uwzględnionych zostało trzynaście utworów:
1. Marie de France, Opowieści (ok. 1160–1170) – z których wykorzystane zostało dziewięć: Laostic – o dwojgu kochanków, których łączy słuchanie śpiewu słowika, Guigemer – o rycerzu, który ranny, dociera na okręcie do zamku, w którym zdobywa miłość zamkniętej tam żony starego władcy, Lanval – o miłości arturiańskiego rycerza i wróżki, która w końcu porywa go w zaświaty, Buczynka – o przesądzie dotyczącym bliźniąt i wynikających stąd perypetiach bohaterki, Yonec – o rycerzu, który w postaci ptaka nawiedzał zamkniętą w wieży żonę starego rządcy Kaerwentu i o ich tragicznej miłości, Dwoje kochanków – o morderczej próbie, którą podejmuje młodzieniec, by zdobyć rękę ukochanej królewny, Wilkołak – o rycerzu przemieniającym się w zwierzę i o zdradzie jego żony, Milon – o parze rozdzielonych kochanków, których połączył ich syn, Eliduc – o miłości rycerza do dwu kobiet i o wzruszającym poświęceniu jednej z nich. Przekład polski Anny Tatarkiewicz.
2. Dzieje Tristana i Izoldy (XII w.) – opracowana przez Josepha Bédiera (1900) rekonstrukcja dwunastowiecznych redakcji francuskiego romansu, w którym poznajemy historię tragicznej miłości rycerza Tristana i irlandzkiej księżniczki Izoldy Jasnowłosej, którzy przez przypadek – wypijając magiczny napój miłosny – zakochują się w sobie, chociaż Izolda zostaje żoną króla Marka. Kochankowie potajemnie spotykają się ze sobą, ale zawistni baronowie donoszą o tym królowi. Skazani na śmierć Tristan i Izolda cudem unikają spalenia na stosie i przez pewien czas ukrywają się w lesie. Jednak pragnąc uwolnić Izoldę od trudów życia w puszczy, Tristan pisze do króla Marka, by przebaczył królowej, a wtedy on sam uda się w dalekie strony. Gdy Izolda powraca do męża, Tristan uchodzi z kraju i żeni się z Izoldą o Białych Dłoniach, ale wciąż tęskni za ukochaną i próbuje się z nią spotkać. Ranny w walce pragnie przed śmiercią ostatni raz ujrzeć kochankę i wysyła przyjaciela, aby ją przywiózł. Zazdrosna Izolda o Białych Dłoniach oszukuje Tristana i powiadamia go, że statek przybył bez królowej. Zrozpaczony rycerz umiera. Przekład polski Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
3. Chrétien de Troyes, Zadziwiająca historia o Ereku i Enidzie (ok. 1170) – opowiadanie, ukazujące relacje między miłością a obowiązkami rycerskimi, rozpoczyna się od sceny polowania, na którym Erek towarzyszy królowej Ginewrze. Grubiańsko potraktowany przez spotkanego na drodze rycerza, wyrusza, by szukać sprawiedliwego rewanżu i w jednym z miast spotyka Enidę, w której się zakochuje i którą poślubia po pokonaniu swojego przeciwnika. Po roku jego małżeństwa inni rycerze zaczynają myśleć, że stał się bojaźliwy, ponieważ nie chce dokonywać czynów bohaterskich, aby móc zawsze przebywać z ukochaną Enidą. Żona przypomina więc Erekowi, że z powodu miłości do niej zaniedbuje obowiązki rycerskie. Zirytowany Erek wyrusza w poszukiwaniu przygód, zabierając ze sobą Enidę, lecz zakazuje jej odzywać się do siebie. Enida wielokrotnie łamie ten zakaz, zawsze wtedy, gdy musi ratować życie męża, który w końcu, wzruszony, prosi o przebaczenie. Utwór kończy się uroczystą koronacją Ereka i Enidy, gdy przejmują oni władzę po zmarłym ojcu rycerza. Przekład polski Romualdy Jarockiej-Nowak i Andrzeja Nowaka.
4. Chrétien de Troyes, Rycerz z Wózka (ok. 1177–1181) – opowieść, której tematem jest niezwykła, nieprzeparta miłość rycerza Lancelota do Ginewry, żony króla Artura. Lancelot bierze udział w poszukiwaniach, aby odnaleźć i uwolnić królową więzioną przez złego rycerza, Meleaganta. W związku z tym poddaje się wielu upokarzającym próbom, pokonuje trudne przeszkody i przezwycięża pokusy. Między innymi, aby podążyć śladem uprowadzonej Ginewry, Lancelot musi skorzystać z wózka dla skazańców, co naraża go na hańbę i szyderstwa ze strony obserwujących zdarzenie mieszczan. Utwór realizuje przykład miłości dwornej. Przekład polski Romualdy Jarockiej-Nowak i Andrzeja Nowaka.
5. Chrétien de Troyes, Percewal z Walii czyli Opowieść o Gralu (ok. 1180–1181) – utwór opowiadający o przygodach młodzieńca o imieniu Percewal, który wychowywany przez owdowiałą matkę w Walijskim lesie, z dala od cywilizacji, spotyka jednak pewnego dnia grupę rycerzy odzianych w złociste zbroje i jest nimi tak zachwycony, że porzuca swój azyl oraz matkę. Udaje się na dwór króla Artura, w pojedynku zdobywa zbroję, a nauczony przez starego rycerza, Gornemanta, zasad obowiązujących wojownika, zostaje pasowany na rycerza. Wyrusza na poszukiwanie przygód, zdobywa pannę Blanchefleur, której zamek uwalnia od oblężenia. W dalszej wędrówce znajduje nocleg u króla-rybaka, gdzie jest świadkiem niezwykłej procesji, podczas której niesiono naczynie Grala, jednak Percewal, nauczony przez Gornemanta, by nie zadawać niedyskretnych pytań, nie próbuje dowiedzieć się, co ono oznacza, a na drugi dzień wszystko znika. Percewal ponownie wyrusza w drogę, ale z zamiarem wyjaśnienia tajemnicy, a zwłaszcza odnalezienia Grala. Dopiero po wielu latach znaczenie tego przedmiotu objaśnia mu napotkany pustelnik, ale młodzieńcowi nie udaje się już trafić do tajemniczego zamku. Równolegle z przygodami Percewala opowiadane są też perypetie Gowena, jednego z najlepszych rycerzy króla Artura. Przekład polski Anny Tatarkiewicz.
6. Historyja o cesarzu Otonie (XIII w.) – anonimowy polski przekład (1569) niemieckiej wersji (1535) trzynastowiecznego romansu francuskiego pt. Octavien, przedstawia dzieje odtrąconej żony cesarza Otona, i jej dwóch bliźniaczych synów, Leona, a przede wszystkim Florenca, który porwany przez małpę, odebrany zwierzęciu i sprzedany przez zbójców Klimuntowi, dorasta w domu mieszczańskim. Jednak dziedziczne instynkty rycerskie sprawiają, że to właśnie on walnie przyczynia się do uwolnienia Paryża od oblegających miasto wojsk sułtańskich i swym męstwem zdobywa serce Marcebilli, córki sułtana. Podczas oblężenia wyróżnia się też Leon, który odbija z niewoli swego ojca cesarza i wówczas dochodzi do ponownego scalenia rodziny.
7. Historyja o Poncyjanie (XIV w.) – przekład Jana z Koszyczek (1540) łacińskiej wersji romansu (znanej z rękopisu z r. 1342), która w druku rozpowszechniana była od roku 1512 (wydanie strasburskie) pod tytułem Pontianus. Dicta aut facta septem sapientium. Utwór opowiada o losach Dioklecyjana, syna cesarza Poncyjana. Młodzieniec oskarżony zostaje przez macochę o próbę dokonania na niej gwałtu, a cesarz skazuje syna na śmierć. Siedmiu mędrców, którzy byli wychowawcami Dioklecyjana, usiłuje odwlec wykonanie wyroku, przedstawiając powiastki, w których ukazana zostaje podstępna natura niewiast. Z kolei cesarzowa podżega władcę opowiadaniami o złych dzieciach i fałszywych doradcach. Po siedmiu dniach przemawia sam Dioklecyjan, demaskuje oskarżycielkę i zdobywa względy ojcowskie, a macocha zostaje ukarana śmiercią.
8. Geoffrey Chaucer, Opowieści kanterberyjskie (k. XIV w.) – zbiór 29 historii (reprezentujących różne gatunki), opowiadanych przez grupę pielgrzymów, zdążających z Southwark do grobu św. Tomasza Becketa w Canterbury. Tutaj wykorzystany został Prolog, w którym przedstawieni zostali uczestnicy pielgrzymki, oraz dziesięć opowieści: Opowieść Młynarza – o oszukanym cieśli z Oksfordu, którego młodą żonę uwodzą dwaj zalotnicy, scholar Mikołaj i klecha Absalom, Opowieść Włodarza – o oszuście młynarzu, ukaranym przez dwóch szkolarzy, którzy wykorzystali jego żonę i córkę, Opowieść Damy z Bath – o jej pięciu mężach i o rycerzu, który dzięki niezwykłej żonie rozwiązał zagadkę "czego najbardziej pragną białogłowy", Opowieść Kwestarza – o nieuczciwym i bezlitosnym woźnym, który wpada w sidła diabelskie, Opowieść Woźnego – o zachłannym i obłudnym kwestarzu, oszukanym przez chorego gospodarza, od którego domagał się darowizny, Opowieść Giermka – o córce króla tatarskiego, która poznawszy mowę ptaków, wysłuchuje historii zdradzonej sokolicy, Opowieść Ziemianina – o żonie rycerza, której przychylność pragnie zdobyć giermek, spełniając jej życzenie i w magiczny sposób usuwając przybrzeżne rafy, Opowieść Przekupnia relikwii – o chciwych młodzieńcach oszukanych przez Śmierć, Opowieść Księdza z orszaku Przeoryszy – o kogucie Chanteclairze i kwoczce Pertelocie, i o interpretacji snu, Opowieść Sługi Kanonika – o doświadczeniach alchemicznych i oszustwach alchemika. Przekład polski Heleny Pręczkowskiej.
9. Historyja wdzięczna o szlachetnej a pięknej Meluzynie (k. XIV w.) – u nas znana z przekładu Marcina Siennika (1569), wielokrotnie wznawianego do XIX stulecia. Tutaj omawiana na podstawie skróconego anonimowego tłumaczenia z drugiej połowy XIX wieku. Tematem są dzieje rodu Lusignanów, którego założycielką była Meluzyna, z powodu matczynej klątwy w każdą sobotę zamiast nóg przybierająca smoczy ogon i dlatego kryjąca się przed ludzkim wzrokiem. Meluzyna poślubiła rycerza Rajmunda z Poitiers, z którym miała dziesięciu synów, a opisy ich przygód rycerskich wypełniają większą część romansu.
10. Historyja o Magielonie królewnie neapolitańskiej (poł. XV w.) – przekład niemiecki (1527) posłużył zapewne nieznanemu polskiemu tłumaczowi, który spolszczył romans między latami 1565 a 1587. Przekład ten był wznawiany wielokrotnie aż do XIX stulecia, a jedno z wydań z roku 1885 jest podstawą niniejszej analizy. Romans przedstawia wierną i niezłomną miłość rycerza Piotra oraz królewny Magielony, którzy uciekłszy z dworu rodziców panny, przez przypadek zostają rozdzieleni, przeżywają liczne przygody, ale wreszcie spotykają się w szpitalu dla podróżnych, założonym i prowadzonym przez Magielonę. Królewna rozpoznaje w wynędzniałym pielgrzymie utraconego Piotra, po czym długa rozłąka kochanków kończy się ich małżeństwem.
11. Fortuny i Cnoty rozność (k. XV w.) – anonimowy przekład polski (1522, drugie wydanie 1524) czeskiego utworu Traktátecz kteryž má gmeno Pán Rady (druk 1505). Alegoryczny utwór opowiada o przygodach młodzieńca, który przybył do grodu zarządzanego przez Szczęście i zamieszkał w gospodzie surowego Prawdy. Jednak dał się wciągnąć w towarzystwo dworzan zamkowych i upojony powodzeniem wszczął zatarg z Przygodą i jego towarzyszami: Nieszczęściem, Szkodą, Niezdrowiem. Został ciężko pobity, opuszczony przez przyjaciół, nie przetrzymał kuracji lekarza Nędzy i został uduszony przez Śmierć.
12. Sowiźrzał (ok. 1500) – pierwszy, anonimowy, polski przekład (przed 1540, drugie wyd. przed 1547) niemieckiego Eulenspiegla (druk ok. 1510) nie zachował się, natomiast później powstawały kolejne redakcje tekstu, z których pierwsza zachowana pełna pochodzi dopiero z lat czterdziestych XVII stulecia i do niej odwołuje się analiza pomieszczona w tej książce. Opowieść o chłopskim synu Kulasa Sowiźrzała przedstawia w formie biografii przygody hultajskiego bohatera, który wędrując po miastach ówczesnej Europy (zwłaszcza niemieckich), płata figle (zazwyczaj dość wulgarne) przedstawicielom różnych stanów i zawodów, najczęściej w sposób dosłowny, a zarazem przekorny, wykonując ich polecenia.
13. Historyja o Fortunacie (przed 1509) – anonimowy polski przekład, oparty prawdopodobnie na którymś z wydań niemieckich, ukazał się około roku 1570. Utwór opowiada o życiu Fortunata, syna zrujnowanego mieszczanina cypryjskiego. Porzuca on kraj rodzinny i w celu odrobienia majątku rodzinnego ima się różnych zajęć. Uciekając z Londynu, gdzie mógł zostać wmieszany w sprawę morderstwa, spotyka w puszczy pannę Szczęście, od której otrzymuje złotodajny mieszek. Uzyskane środki obraca na wieloletnie podróże po świecie, w czasie których zdobywa także czapkę, umożliwiającą mu natychmiastowe przemieszczanie się w dowolne miejsce. Druga część romansu przedstawia przygody jednego z synów Fortunatowych, Andolona.
W niniejszym studium uwzględnione zatem zostały romanse dostępne dzisiaj w przekładzie polskim, natomiast czytelnikowi staropolskiemu znanych było zasadniczo tylko siedem z tych tekstów, ale skoro mówimy o obrazie średniowiecznego świata, wyłaniającym się z romansów, to oczywiście nie jest tu istotny tylko polski odbiorca tej literatury, lecz trzeba brać pod uwagę funkcjonowanie romansów na obszarze europejskim. Z konieczności ograniczamy się tutaj do kilku najznakomitszych romansów należących do literatury francuskiej czy angielskiej oraz głównie takich, które cieszyły się popularnością w wielu krajach ówczesnej Europy. W budowaniu obrazu pomija się szczegółową chronologię w odniesieniu do obiektów, instytucji czy ludzkich zachowań, przyjmując, że wolno dokonujące się wówczas zmiany nie wpływały zasadniczo na ukształtowanie tła zdarzeń opisywanych w romansach, a więc nie mówi się tu o Paryżu z czasów rzeczywistego króla Dagoberta (VII w.), zamku z czasów arturiańskich (VI w.), zwyczajach na dworze Lusignanów (X w.), lecz oglądamy "średniowieczne miasto", podziwiamy "średniowieczny zamek", zapoznajemy się ze "średniowiecznymi obyczajami". Choć różny jest czas powstania utworów (XII – pocz. XVI w.), to przyjmuje się tu również, iż świat postrzegany przez autorów w tych kilku stuleciach nie różnił się znacząco i że ukazywali oni czytelnikom "średniowieczną rodzinę", zapoznawali ze "średniowiecznymi prawami", odkrywali "średniowieczne rozrywki" itd. Nie jest to więc praca typu historycznego, ale raczej studium z pogranicza literatury i wiedzy o kulturze, książka, która ma przybliżyć czytelnikowi dzisiejszemu świat oglądany oczami czytelników z tamtej epoki.
Rozpatrując wskazane wyżej teksty, posługujemy się określeniem "romans", jednak trzeba powiedzieć, że nie oddaje ono precyzyjnie charakteru poszczególnych dzieł. Znalazły się wśród nich krótkie, oszczędne w środkach, lais Marie de France, i – oparta na legendach celtyckich – duża powieść dworska o Tristanie i Izoldzie, zbiór nowel Poncyjana, ujętych w ramę wątku głównego, i skompilowana z anegdot "biografia" Sowiźrzała. Jednak zadaniem tej książki nie jest rozwiązywanie zagadnień genologicznych, dlatego nie zostały tu podjęte rozważania, które pozwoliłyby wskazać istotne wyróżniki gatunkowe omawianych utworów, natomiast pozostaniemy przy tradycyjnym terminie "romans", którym już od XVII wieku określano wierszowane i prozaiczne teksty fabularne, obfitujące w różnego rodzaju zawikłania sytuacyjne, nasycone emocjonalnością, a zarazem realizujące zasadę szeroko pojmowanego prawdopodobieństwa.
Analiza, jakiej poddane tutaj zostały wybrane na użytek tej książki romanse, nie dotyczy struktury ukazywanych w nich zdarzeń, lecz zmierza do wydobycia z tekstów tych elementów, które są budulcem realiów, w jakich rozgrywa się akcja, a także które składają się na zachowania postaci, dające z kolei świadectwo umysłowości ludzi tamtej epoki. Z tych drobnych składników powstał obraz świata, panorama miejsc, środowisk, społeczności i ich funkcjonowania. Oczywiście zarysowuje się pytanie, na ile ta wizja świata średniowiecznego jest wizją prawdziwą. Nasze działanie może przypominać układanie na nowo mozaiki z rozsypanych wcześniej kamyczków: zrekonstruowany obraz jest tylko w pewnym stopniu zbliżony do pierwotnego, daje pewne pojęcie o rzeczywistych elementach składających się na panoramę ówczesnego życia, nie stanowi jednak ich obiektywnego odtworzenia.