Średniowieczna proza łacińska w Polsce
wstęp i opracowanie Maciej Włodarski
Wydawnictwo Ossolineum
Wrocław 2022
ZE WSTĘPU
"Prosa est sermo sententiosus ornate sine metro compositus, distinctus clausularum debitis intervallis" ("Proza jest pełną powagi mową, ułożoną ozdobnie bez pomocy miar wierszowych, podzieloną należnymi przerwami po klauzulach") – tak definiował prozę XIII-wieczny uczony Jan z Garlandii. Była więc ona traktowana jako sposób organizacji tekstu literackiego odmienny od wiersza, posługującego się metrum i rytmem.
Średniowieczna proza łacińska korzystała z wykształconej w antyku teorii retorycznej, która przekształciła się w teorię prozy, obejmującej swym wpływem różne dziedziny twórczości prozatorskiej, takie jak historiografia, epistolografia czy piśmiennictwo naukowe (traktaty). Bogaty zasób środków retorycznych, korzystanie z tradycji antycznej w zakresie słownictwa i składni, stylu oraz kompozycji decydowały o rozwoju ówczesnej prozy artystycznej, ale o jej kształcie decydował także wpływ autorów chrześcijańskich wczesnego i dojrzałego średniowiecza.
Reguły czerpano z traktatów teoretycznych wypracowanych zarówno w starożytności (Rhetorica ad Herennium czy Cycerona De inventione) jak i w wiekach średnich (w XIII w. powstały np. Godfryda de Vinsauf Documentum de modo et arte dictandi et versificandi, Boncompagna Rhetorica novissima, wspomnianego już Jana z Garlandii Poetria czy Gerwazego z Melkley Ars versificatoria). Szczegółowe zalecenia znalazły się w ars dictaminis (w "sztuce dyktamenu"), czyli najprościej mówiąc w wyłożeniu zasad słownego ujęcia przedmiotu myśli przy pomocy ozdobnych słów, stosownych dla wyrażanej treści. Ta ars stanowiła główne źródło przepisów oraz inspiracji artystycznych dla prozatorów średniowiecznych. Z niej wypływały podstawowe założenia dotyczące stylu średniowiecznej prozy. Zasadniczo rozróżniano styl prosty, właściwy dla nieuczonego odbiorcy, oraz styl ozdobny, bardziej odpowiedni dla czytelnika wykształconego.
Styl ozdobny osiągano łącząc wyrazy w kunsztownym szyku, a tak ukształtowane zdanie nosiło nazwę okresu (periodus), w którym układ znaczeniowy tworzyły symetryczne względem siebie długie człony (coma), dzielące się na człony krótsze (cola), o jednakowej lub zbliżonej liczbie sylab. Istotną dla rytmu funkcję pełniły klauzule zdań oraz ich cząstek składowych, o uregulowanym następstwie sylab akcentowanych i nieakcentowanych (cursus).
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w 966 r. Polska włączyła się do łacińskiego kręgu kulturowego, co zaważyło na kształcie naszego średniowiecznego piśmiennictwa. Również u nas łacina zaczęła funkcjonować jako uniwersalny język Kościoła i liturgii, nauki, dyplomacji i literatury. Autorzy otrzymali sprawne narzędzie pracy literackiej, jakim był język łaciński, oraz umożliwienie dostępu do spadku starożytnego i średniowiecznego dorobku łacińskiego innych krajów. Pierwsze teksty pisane (Rocznik Jordana) pojawiły się prawdopodobnie już w końcowych dziesięcioleciach X wieku, a zarazem w kolejnych dwóch stuleciach proza artystyczna zyskała wyraźną przewagę nad formami poetyckimi. Chociaż ubogie ilościowo i tematycznie, nasze wczesne piśmiennictwo łacińskie osiągało wysoki poziom artystyczny, dorównujący krajom o bogatszej kulturze, a utwory powiązane były z aktualnymi prądami umysłowymi i literackimi.
W niniejszej antologii uwzględnieni zostaną twórcy działający na polskim obszarze etnicznym, bez względu na ich pochodzenie (np. Anonim tzw. Gall), jak również utwory pisane poza Polską, ale pisane przez autorów polskiego pochodzenia (np. dzieła Mateusza z Krakowa czy Jakuba z Paradyża). Przedstawione zostaną wybrane teksty reprezentujące najważniejsze formy i gatunki uprawiane w ramach średniowiecznej prozy łacińskiej w Polsce.