Mikołaj Rej –
w pięćsetlecie urodzin
Praca zbiorowa pod redakcją
Jana Okonia, przy współpracy
M. Bauera, M. Kurana i M. Mieszek
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Łódź 2005
Ze Słowa wstępnego
Uprzedzając jubileuszowe przygotowania do obchodów pięćsetnej rocznicy urodzin Mikołaja Reja, Katedra Literatury Staropolskiej i Nauk Pomocniczych Uniwersytetu Łódzkiego już w lipcu 2003 roku rozesłała do wszystkich ośrodków polonistycznych w kraju zaproszenia do udziału w sesji, która objęłaby swoim zakresem ogół spraw związanych ze spuścizną wielkiego twórcy z Nagłowic, w tym zwłaszcza problemów literatury parenetycznej okresu renesansu oraz problemów reformacji w Polsce. Z tą myślą skierowaliśmy analogiczne pisma do ośrodków zagranicznych, które zajmują się kształceniem polonistów, jak też pracami badawczymi nad dawną kulturą polską. Wybieraliśmy naturalnie kraje, z którymi utwory Mikołaja Reja wiązały się swoją genezą, problematyką bądź recepcją, a zatem przede wszystkim Niemcy (bo Kupiec i Figliki), Włochy (bo Wizerunk i jego źródło: Zodiacus vitae M. Palingeniusa) i naszych sąsiadów zza wschodniej granicy, pomni na fakt, że przecież na terenie Ukrainy Rej przyszedł na świat i tam też spędził dzieciństwo. Indywidualnie zaproszenia otrzymywali ci z badaczy spoza granic Polski, którzy zajmowali się choćby doraźnie pisarstwem Reja. Chcieliśmy, jednym słowem, zainteresować możliwie szerokie grono autorów, tak by uzyskać jak najpełniejszy wizerunek Reja dzisiaj, jego wizerunek w świadomości zwłaszcza czytelniczej. [...]
Zebrane w tomie teksty uporządkowaliśmy według ogólnie określonych grup problemowych. Pierwsza z nich, najbardziej ogólna, z konieczności dość jednak zróżnicowana, objęła sprawy związane z humanizmem i renesansem. Zwraca tu zwłaszcza uwagę wprowadzenie Prof. Juliusza Domańskiego do problemu humanistycznej formacji pisarzy wczesnego okresu renesansu, jako szerokiego tła, na którym tym wyraźniej dostrzec można pisarstwo Mikołaja Reja. Dopełniają tę część przedstawione już referaty Jadwigi Kotarskiej, Janiny Rosickiej, Anny Kochan i Mariana Bałczewskiego, które pokazują osobowość Reja: jego wizję świata i ziemskiego bytowania człowieka, jego poglądy ekonomiczne, nadzwyczaj bogate doświadczenie prawnicze oraz otwarty i nacechowany ciekawością stosunek do Turków, jako nacji obcej, a jednak w różnoraki sposób Polakom bliskiej.
Druga grupa objęła sprawy światopoglądu i reformacji. Ton całości nadaje tu rozprawa Janusza T. Maciuszki Mikołaj Rej i problem tzw. kryptoreformacji w Polsce, po raz pierwszy podejmująca w tak szerokim zakresie tytułowy problem kryptoreformacji, szerzej nieznany dotąd w odniesieniu do Reja, a niezbędny dla pełnego poznania nurtów religijnych XVI w. Do bogatych materiałowo rozważań o problemach wiary dołączyły interpretacje pism Reja z punktu widzenia chrześcijańskiej wizji świata (Beata Łukarska) oraz Rejowej nauki o cnocie w Apoftegmatach (Agnieszka Budzyńska-Daca). Zamyka tę część analiza etycznego wątku grzechów głównych w pismach Reja (Janusz K. Goliński) – nowatorsko podjęty temat pogłębia w istotny sposób wizerunek Reja jako pisarza i jako człowieka doby renesansu.
Niezwykle cenne wydają się, zgrupowane w części trzeciej, analizy genologiczne pism Reja, dokonywane pod kątem ich retoryczności. Znalazła się tu rozprawa Prof. Edmunda Kotarskiego o swoistej, popularyzatorskiej technice wykładu w Postylli Reja, określonej jako tytułowe genus didascalicum. Referent przekonująco pokazuje, jak Rej nie ogranicza się do objaśniania biblijnych perykop, ale przechodzi do obecnych w nich sensów duchowych i moralnych i do wniosków w zakresie aktualizowanych prawd wiary. Dopełnieniem tych wywodów staje się kolejny tekst, w którym na przykładzie tejże samej Postylli Prof. Lichański pokazuje, w jak przemyślany i zgodny z zasadami retoryki sposób potrafi Rej kształtować swoją wypowiedź z punktu widzenia potrzeb odbiorcy. Krystyna Płachcińska dorzuca tu wreszcie dane do wizerunku Reja jako oratora sejmowego.
Sporo tekstów skupiło się na zagadnieniach języka Mikołaja Reja. Doniosłym osiągnięciem wydaje się tu zwłaszcza przegląd stanu badań za ostatnie półwiecze, dokonany przez Prof. Marię Karpluk – jakkolwiek nie mniej ważne i owocne są dwa kolejne teksty: syntetyczne omówienie języka pisarza (Prof. Aleksander Wilkoń) oraz analiza stylistyczna Apocalipsis Reja (Prof. Danuta Bieńkowska). Dopełniają tę część wystąpienia przedstawicieli młodszej generacji, z bardziej szczegółowymi też problemami: językowego obrazu kobiety w Wizerunku Mikołaja Reja (Dorota Kozaryn) oraz nazw własnych w Apokalipsie (Rafał Zarębski).
Zróżnicowana i dość liczna okazała się kolejna grupa, poświęcona interpretacjom – utworów bądź problemów. Nowe spojrzenie na utwór przynosi z pewnością analiza Żywota i spraw poczciwego ślachcica polskiego, Mikołaja Reja... jako elementu ramy literacko-wydawniczej Źwierciadła, przedstawiona przez Prof. Renardę Ocieczek. Na zróżnicowaną całość składają się tu dalej: analiza wypowiedzi Rzeczypospolitej w utworach Reja (Teresa Banasiowa), omówienie sztuki dramatopisarskiej Reja (Marzena Wydrych-Gawrylak), topiki wanitatywnej w Wizerunku własnym żywota człowieka poczciwego (Małgorzata Turczyn), elementów średniowiecznego speculum w utworach Reja (Joanna Zagożdżon) i wreszcie sposób przedstawiania "obcych" w Rejowych Figlikach (Małgorzata Mieszek).
Najliczniejszą, a być może i najbogatszą materiałowo, okazała się ostatnia część, poświęcona recepcji Reja, w różnych jej aspektach. W układzie chronologicznym znalazło się tu interesujące przedstawienie szesnastowiecznych opinii na temat Reja, wyrażone w polemicznej Postylli katolicznej Jakuba Wujka (Magdalena Kuran), a tuż po tym prezentacja przekładów litewskich z Mikołaja Rej (Jolanta Rzegocka), pogłosy Postylli Reja w homiletyce ruskiej (Marzanna Kuczyńska) i analogicznie "pogłosy" utworów Mikołaja Reja w Satyrze na twarz Rzeczypospolitej Samuela Twardowskiego (Michał Kuran), czytelnicze reakcje spisywane na egzemplarzach Źwierciadła Mikołaja Reja w wieku XVII i XVIII (Bożena Mazurkowa), sposób odczytania Reja przez Adama Mickiewicza w wykładach w Collège de France (Jarosław Ławski), zmieniający się na przestrzeni XIX w. wizerunek Reja jako człowieka i pisarza (Jan Okoń), a wreszcie dzieje szkolnej recepcji utworów Reja, zwłaszcza w XIX i XX w. (Dominika Dworakowska-Marinow). (Jan Okoń)
Spis treści
CZĘŚĆ I. Humanizm, reformacja, retoryka i język
Słowo wstępne
I. Wokół humanizmu i renesansu
JULIUSZ DOMAŃSKI, Humanistyczna formacja pisarzy i myślicieli XV-XVI w.
JADWIGA KOTARSKA, "Na świat pilnie patrz...". Wizja ziemskiej przestrzeni człowieka w "Wizerunku" Mikołaja Reja
JANINA ROSICKA, O porządną dbałość polską
ANNA KOCHAN, "Pamiętne", "koce" i "dylacje". Opinie Reja o prawie i prawnikach
MARIAN BAŁCZEWSKI, Mikołaj Rej wobec Turków i Turcji
II. Sprawy światopoglądu i reformacji
JANUSZ T. MACIUSZKO, Mikołaj Rej i problem tak zwanej kryptoreformacji w Polsce
BEATA ŁUKARSKA, Chrześcijańska wizja świata w twórczości Mikołaja Reja. Uwagi interpretacyjne
AGNIESZKA BUDZYŃSKA-DACA, "Apoftegmata" – między oralnością a piśmiennością. Rozważania nad Rejową nauką o cnocie
JANUSZ K. GOLIŃSKI, "Płody Rozkoszy" – czyli Rej i grzechy główne
III. Problemy retoryki
EDMUND KOTARSKI, "Postylla" Mikołaja Reja – genus didascalicum
JAKUB Z. LICHAŃSKI, Proza Mikołaja Reja – aspekty retoryczne. Problemy składni, stylistyki, argumentacji. Prolegomena do dalszych badań
KRYSTYNA PŁACHCIŃSKA, Mikołaj Rej jako orator sejmowy
IV. Z zagadnień języka
MARIA KARPLUK, Stan badań nad językiem Mikołaja Reja – osiągnięcia i postulaty
ALEKSANDER WILKOŃ, O języku Mikołaja Reja
DANUTA BIEŃKOWSKA, "Apocalypsis" Reja – o słownictwie, sztuce przekładu i interpretacji tekstu
DOROTA KOZARYN, Językowy obraz kobiety w "Wizerunku własnym żywota człowieka poczciwego" Mikołaja Reja
RAFAŁ ZARĘBSKI, Nazwy własne w Rejowym przekładzie "Apokalipsy" na tle innych przekładów szesnastowiecznych
CZĘŚĆ II. Interpretacje, recepcja
V. Interpretacje
RENARDA OCIECZEK, "Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego, Mikołaja Reja..." jako element ramy literacko-wydawniczej "Źwierciadła"
TERESA BANASIOWA, Wypowiedzi Rzeczypospolitej w utworach Mikołaja Reja oraz w twórczości o autorstwie niepewnym
MARZENA WYDRYCH-GAWRYLAK, Mikołaj Rej – dramatopisarz
MAŁGORZATA TURCZYN, W kręgu topiki wanitatywnej – "Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego..." Mikołaja Reja
JOANNA ZAGOŻDŻON, Łowcy duszy, czyli tradycje średniowiecznych speculów i ich Rejowe metamorfozy
MAŁGORZATA MIESZEK, O "obcych" w "Figlikach" Mikołaja Reja
VI. Recepcja
MAGDALENA KURAN, Mikołaj Rej w opinii polskiej kontrreformacji (na przykładzie "Postylli katolicznej" Jakuba Wujka)
JOLANTA RZEGOCKA, Mikołaj Rej w przekładach litewskich
MARZANNA KUCZYŃSKA, "Postylla" Mikołaja Reja a homiletyka ruska
MICHAŁ KURAN, Pogłosy utworów Mikołaja Reja w "Satyrze na twarz Rzeczypospolitej" Samuela Twardowskiego
BOŻENA MAZURKOWA, Glosa do recepcji "Zwierciadła" Mikołaja Reja (XVI-XVIII w.)
JAROSŁAW ŁAWSKI, Żywot protestanta poczciwego. Mikołaj Rej w lekturze Adama Mickiewicza
JAN OKOŃ, Rej romantyków, Rej pozytywistów
DOMINIKA DWORAKOWSKA-MARINOW, Dzieje szkolnej recepcji tekstów Mikołaja Reja
OLGA CIWKACZ, O recepcji i przekładach utworów Mikołaja Reja na Ukrainie
Program międzynarodowej konferencji naukowej "Mikołaj Rej – w pięćsetlecie urodzin", Uniwersytet Łódzki, 25-27 października 2004 roku
Stenogram konferencji. Otwarcie i głosy w dyskusji (opracowała Katarzyna Kaczor-Scheitler)