Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin
Studia literaturoznawcze
red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan
Oficyna Wydawnicza "Atut"
Wrocław 2007
Od redakcji
4 lutego 2005 roku minęło pięćset lat od dnia, w którym w Żórawnie koło Żydaczowa nad Dniestrem przyszedł na świat Mikołaj Rej. Historia przydała mu później zaszczytne miano "ojca literatury polskiej" i chociaż, jak głosi stara łacińska sentencja, "Pater semper incertus", w tym konkretnym przypadku nie powinniśmy mieć raczej żadnych poważniejszych wątpliwości. Oczywiście Rej nie był ani pierwszym polskim autorem, ani pierwszym autorem piszącym po polsku, nikt jednak przed nim nie pozostawił u nas dorobku tak bogatego i różnorodnego, nikt też w równie świadomy i konsekwentny sposób nie starał się dostarczyć Polakom zespołu rozmaitych tekstów pisanych wierszem i prozą, zaspakajających różne ich potrzeby, tworząc przy okazji pewien wzorzec stylistyczny, uwzględniający upodobania i oczekiwania potencjalnych czytelników, a jednocześnie naznaczony silnym piętnem autorskiej osobowości. Pod tym względem Nagłowicznin nie miał szczęścia, już za jego życia pojawił się bowiem konkurencyjny, stworzony przez Jana z Czarnolasu, model języka literackiego, który niespodziewanie szybko zdobył sobie powszechną aprobatę. Polszczyzna literacka podążyła więc drogą wskazaną przez Kochanowskiego, co ostatecznie sprawiło, że dla dzisiejszego czytelnika twórczość Reja stała się zbiorem filologicznych rebusów, trudnych do rozwiązania, wymagających bowiem nie tylko specjalnych kwalifikacji językowych, ale też, ze względu na swoje nasycenie odniesieniami do realiów życia codziennego, kompetencji niejako archeologicznych. W połączeniu z pokutującą wciąż niesłuszną opinią o nieuctwie i umysłowym prostactwie Pana z Nagłowic wszystko to sprawia, że czytelnik u progu XXI wieku woli pozostawić niewdzięczny trud obcowania z jego twórczością specjalistom, którzy zresztą niestety często nie bardzo kwapią się, aby go podjąć, w przekonaniu, że wysiłek ten nie zostanie raczej nagrodzony żadnymi istotnymi pożytkami natury estetycznej lub poznawczej.
Zebrane w tym tomie studia pokazują, jak sądzę bardzo dobitnie, że jest to punkt widzenia z gruntu błędny, że uważnie czytana twórczość nagłowickiego poety odsłania całą swoją nieprzeciętną, a przez czytelników często nawet nieprzeczuwaną, wartość artystyczną i intelektualną. Sam tom powstał z artykułów wygłoszonych podczas konferencji, która odbyła się w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego w dniach 11–13 maja 2005 roku. Siłą rzeczy nie układają się one w jakąś spójną, jednolitą całość, dają jednak dość rozległą panoramę problemów, z którymi badacze twórczości Reja muszą się zmierzyć, by na nowo określić jego miejsce w historii naszej literatury. Mamy tu zatem wypowiedzi traktujące o renesansowych kontekstach jego twórczości, o charakterystycznych cechach jego warsztatu pisarskiego, o jego literackiej świadomości i stosunku do tradycji literackiej, o poszczególnych motywach i kręgach problematyki obecnych w jego utworach, wreszcie duży zespół studiów omawiających późniejsze losy Rejowego dziedzictwa aż po wiek dwudziesty, odsłaniających przy okazji różne ideologiczne i estetyczne uwarunkowania recepcji tego dziedzictwa. Rocznicowy charakter konferencji mógłby zapewne skłaniać do traktowania jej jako swoistego podsumowania pewnego etapu w badaniach nad dziełem autora Krótkiej rozprawy, redaktorzy tomu woleliby jednak widzieć w niej raczej skromny punkt wyjścia do jego nowego odczytania. (Jacek Sokolski)
Spis treści
Wstęp
Adam Karpiński
Mikołaj Rej – nieklasyczny renesans i jego tradycja
Jerzy Starnawski
Rej – Górnicki (Żywot człowieka poczciwego wobec Dworzanina polskiego)
Edmund Kotarski
Modlitwa w Postylli Mikołaja Reja
Janusz T. Maciuszko
Szlachcic Mikołaj Rej i teologowie
Ludwika Ślękowa
Utwory Mikołaja Reja w wydaniach Macieja Wirzbięty
Jacek Sokolski
"Rzecz zmyślona i z innych uczonych zebrana". O średniowiecznych źródłach techniki pisarskiej Mikołaja Reja (compilatio i ordinatio)
Mirosława Hanusiewicz
Mikołaja Reja lektura Psalmów
Marta M. Kacprzak
"Niech kamienie woła..." Mikołaj Rej o roli literatury, pisarza i własnej twórczości
Justyna Dąbkowska-Kujko
Polski lipsjanizm wobec tradycji Rejowej (casus Janusza Piotrowicza)
Jacek Kowzan
Aspekty i konteksty eschatologiczne Kupca Mikołaja Reja
Anna Kochan
Wokół problemów Kupca Mikołaja Reja
Radosław Rusnak Żywot Józefa Mikołaja Reja dramatem o naturze miłości
Marek Prejs
Motyw szaleństwa w twórczości Mikołaja Reja
Marzena Walińska
Rej i mitologia
Jerzy Kroczak
Rej i czarnoksięstwo
Joanna Zagożdżon
Pszczoły i Muzy Mikołaja Reja
Marta i Marek Skwarowie
Mikołaja Reja alegorie cnót – nadzieja
Dariusz Dybek
Mikołaj Rej – zapomniany angelolog ewangelicki z XVI w. (?)
Tomasz Ślęczka
Mikołaja Reja wizja poćciwych przodków
Michał Kuran
W staropolskiej sztafecie sławy – rody szlacheckie w Źwierzyńcu Mikołaja Reja
Radosław Grześkowiak
Rej między innymi. Rzeczpospolita Babińska a poeci
Marcin Cieński
Rej, Krasicki i ziemiańska utopia. Pytania o ciągłość sarmatyzmu
Krzysztof Biliński
Mikołaj Rej w Literaturze słowiańskiej Adama Mickiewicza
Sławomir Baczewski
Mikołaj Rej w sądach historycznoliterackich doby stalinowskiej
Paweł Kaczyński
Rejowskie inspiracje w literaturze XX wieku
Ewa Nawrocka
"To sowicie nagradza, gdy kto swej cnoty nie zdradza" – teatralna recepcja Żywota Józefa Mikołaja Reja