Wiesław Pawlak
De eruditione comparanda in humanioribus
Studia z dziejów erudycji humanistycznej w XVII wieku
Lublin 2012
Wydawnictwo KUL
ZE WSTĘPU
Jakkolwiek słowo „produkcja” może wydawać się [...] nie na miejscu, jako deprecjonujące dokonania literackie czy naukowe, niemniej jednak bliskie jest dawnym wyobrażeniom na temat sztuki w ogóle i sztuki słowa w szczególności, postrzeganej jako rodzaj rzemiosła, umiejętna produkcja właśnie lub też sama umiejętność wytwarzania, znajomość reguł i wiedza fachowa. [...] Pełna wiedza o produkcie musi w związku z tym obejmować nie tylko znajomość materiałów, z jakich został wykonany, ale [...] również ich pochodzenie oraz sposób pozyskiwania, przez co należy rozumieć także ich segregowanie, obróbkę, transport, przechowywanie itp. W przełożeniu na język współczesnego dyskursu naukowego oznacza to tyle, co konieczność rekonstrukcji metod gromadzenia i zarządzania danymi, które służyły twórcom do wytwarzania tekstów. Według Ann M. Blair, uczonej od lat zajmującej się tą problematyką, w zarządzaniu tym kluczowe znaczenie mają cztery operacje: selekcja (selecting), segregowanie (sorting), składowanie (storing) i streszczanie (summarizing) danych. Współcześnie przeprowadza się je coraz częściej za pomocą rozmaitych narzędzi elektronicznych, które służą też do wyszukiwania informacji i zastępują tradycyjne ich źródła. Inaczej wyglądała sytuacja przed wiekami, kiedy jedynymi narzędziami pozostającymi do dyspozycji ówczesnych uczonych była książka w różnych postaciach (zwój, kodeks, rękopis, druk) i rozmaite materiały piśmienne. Można więc zaryzykować twierdzenie, że erudycja dawnych twórców zależała w dużym stopniu od tego, jak korzystali z tych narzędzi, innymi słowy: jak radzili sobie z problemem wielości czy wręcz nadmiaru ksiąg? Jakimi kryteriami kierowali się w doborze lektur? W jaki sposób czytali wybrane przez siebie teksty? Jak wreszcie wyglądało porządkowanie i przechowywanie danych zdobytych na etapie lektury? Na te właśnie pytania staramy się choć częściowo odpowiedzieć w dalszej części niniejszego tomu, na który złożyły się cztery rozprawy. Pierwsza z nich przybliża niektóre spośród dawnych wypowiedzi na temat erudycji, druga – problem nadmiaru informacji, artykułowany najczęściej w postaci motywu (toposu) wielości ksiąg (multitudo librorum), trzecia – propagowane i najczęściej praktykowane w obrębie kultury humanistycznej modi legendi, czyli metody czytania książek, czwarta – sztukę ekscerpowania czytanych dzieł, która była podstawową metodą porządkowania, strukturyzacji i przechowywania danych zdobytych w trakcie lektury.
Książka niniejsza nie jest monografią ani syntezą, niemniej jednak zawarte w niej studia składają się na całość do pewnego stopnia – przynajmniej taką mamy nadzieję – spójną. Łączy je nie tylko kluczowe dla tych rozważań pojęcie erudycji humanistycznej, ale także fakt, że zagadnienia podjęte w poszczególnych rozprawach pozostają ze sobą w ścisłym związku. Z tego samego powodu podstawa materiałowa jest w dużym stopniu wspólna dla wszystkich studiów, choć w każdym z nich analizowano ją pod nieco innym kątem. Podstawę tę stanowią teksty bardzo zróżnicowane, najczęściej jednak należące do bardzo szeroko pojętej literatury hodegetycznej, a więc o charakterze dydaktycznym i podręcznikowym. Najbardziej zwartą grupę wśród nich stanowią poradniki reprezentujące siedemnastowieczną ars excerpendi, ale oprócz nich wykorzystano również dzieła reprezentatywne dla humanistycznej pedagogiki i poetyki, opracowania o charakterze encyklopedycznym, teksty reprezentujące rodzącą się w XVII w. historiam litterariam, a także utwory literackie lub paraliterackie, w których doszła do głosu interesująca nas problematyka. Równie zróżnicowana jest lista autorów, na której znalazło się wiele nazwisk powszechnie znanych i uznanych, takich jak na przykład Erazm z Rotterdamu, Justus Lipsjusz, Jan Amos Komeński. Znacznie więcej jest jednak nazwisk mniej znanych lub wręcz zapoznanych, o których mówią niewiele nawet specjalistyczne bibliografie. Dodajmy na koniec, że pomimo iż uwaga i zainteresowania autora koncentrują się na piśmiennictwie XVII w., co znalazło wyraz także na karcie tytułowej tomu, przedmiotem rozważań i analiz stały się również dzieła o metryce znacznie wcześniejszej i późniejszej, co jednak wynikało z przeświadczenia o znacznie dłuższym niż jedna epoka czy stulecie trwaniu humanizmu i o ciągłości zjawisk z nim związanych.
SPIS TREŚCI
Wstęp
Erudycja humanistyczna jako przedmiot refleksji i dyskusji w piśmiennictwie
XVII i 1. poł. XVIII wieku
1. Uwagi wstępne
2. Erudycja – etymologia et definitio
3. Erudycja a humanitas
4. Erudycja a studia humanitatis
5. Erudycja – cognitio rerum et multarum rerum scientia
6. „Kimś innym jest erudyta, a kimś innym uczony”
7. Erudycja humanistyczna a galantyzm, pedantyzm i szarlataneria uczonych
8. Pierre Poiret: De eruditione solida, superficiaria et falsa
9. Erudycja humanistyczna w Polsce – długie trwanie...
10. ... i późna krytyka
11. Uwagi końcowe
Wielość ksiąg jako problem erudycji humanistycznej
1. Uwagi wstępne
2. Multitudo librorum w starożytności i średniowieczu
3. U progu nowożytności. Francesco Petrarka: De librorum copia
4. Mnożnik druku – czy rzeczywiscie rewolucja?
5. Humaniści wobec druku
6. Wielość ksiąg i początki bibliografii
7. Librorum copia, vita brevis...
8. „Multitudo librorum est studiorum impedimentum”
9. Guiljelmus Saldenus: De librorum multitudine et copia
10. Johann Schufner, Johann P. Motschmann: Diatribe academica de multitudine
librorum
11. Uwagi końcowe
Humaniści i modele lektury
1. Historia czytelnictwa a historia czytania
2. Rekonesans materiałowy
3. Intensywny i ekstensywny model lektury
4. „Multum legendum esse, non multa”
5. Francesco Sacchini: De ratione libros cum profectu legendi
6. „Nikt z nas dziś nic prócz tego, co czytał, nie pisze”
7. „Aliqui legunt, ut canes e Nilo bibunt”
8. Uwagi końcowe
Notowanie i miejsca spólne erudycji humanistycznej
1. Pliniusz...
2. ... i plinicolae
3. Humanizm jako „kultura notatnika”
4. Notowanie a commonplace-books
5. Erazm i Lipsjusz
6. Notowanie i piśmiennictwo w XVII wieku
7. Topika i początki artis excerpendi w XVI w.
8. Ars excerpendi w XVII-XVIII wieku – rekonesans materiałowy
9. Ars excerpendi – terminologia i definicje
10. A quibus excerpendum est?
11. Quid notandum?
12. Ekscerpta – subsidium memoriae...
13. ... oraz dictionis et scriptionis subsidium
14. Quomodo excerpendum?
15. Uwagi końcowe