Magdalena Kuran
Retoryka jako narzędzie perswazji
w postyllografii polskiej XVI wieku
(na przykładzie "Postylli katolicznej"
Jakuba Wujka)
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Łódź 2007
Z recenzji wydawniczej prof. dr hab. Edmunda Kotarskiego
Studium dr Magdaleny Kuran jest gruntowną, przemyślaną monografią Postylli katolicznej [...]. Autorka wniknęła głęboko w kody kulturowe tworzące Wujkowy wizerunek świata i człowieka, w status genologiczny zbioru jego kazań, w język probacji i refutacji, w sztukę korzystania przez pisarza, i to w szerokim zakresie, z instrumentarium retorycznego w polemice z Rejem i Grzegorzem z Żarnowca. Jednocześnie dowiodła, że retoryka była w epoce renesansu znakomitym narzędziem perswazji. Wykazała także wyjątkowe znaczenie retoryki w badaniach nad kaznodziejstwem i piśmiennictwem polemicznym dawnych wieków.
Ze Wstępu
Kaznodziejstwo Jakuba Wujka pozostawało na marginesie zainteresowań badaczy. Pierwszym, który poświęcił tej części spuścizny jezuity więcej uwagi oraz w przeważającej mierze pozytywnie ocenił jego dokonania, był Karol Mecherzyński. Opinię jego podzielili autorzy zajmujący się historią kaznodziejstwa: Ignacy Hołowiński, Józef Pelczar i Alojzy Jougan. Wypowiadanym przez nich sądom zabrakło jednak oparcia w pogłębionej analizie.
Dodatniej opinii badaczy wymowy kaznodziejskiej nie potwierdzili jednak historycy literatury – Aleksander Brückner, Tadeusz Grabowski i Kazimierz Kolbuszewski. Postylle Wujka zestawiano z kaznodziejskim dorobkiem Skargi bądź Reja. Porównanie zawsze wypadało na jego niekorzyść. Kazania jezuity postrzegano jako blade, bezbarwne i rozwlekłe. Opinie jednak znów formułowane były autorytarnie.
Przełom przyniosło dopiero studium Konrada Górskiego Jakub Wujek jako pisarz (1950). Uczony dostrzegł i docenił kunszt prozy Wujka przede wszystkim w zakresie rytmiki. Ustalenia dotyczyły jednak wyłącznie Postylli mniejszej. Był to zresztą fakt znamienny w badaniach spuścizny kaznodziejskiej Wujka. Jeśli już wydobywano z zapomnienia, to Postyllę mniejszą, zdecydowanie lepiej postrzeganą. Właściwie poza zainteresowaniami badaczy znajdowała się Postylla katoliczna. Oddawano jej, owszem, sprawiedliwość, stwierdzając, że jest niezwykle erudycyjna. Ale zarówno ta jej cecha, jak i charakter polemiczny, ciągle eksponowany, jakby odstręczały, czyniąc ją w oczach uczonych, tak zresztą literaturoznawców, jak historyków kaznodziejstwa, niewartą uwagi.
Brak zainteresowania Postyllą katoliczną spowodował, że w cieniu pozostawało także zagadnienie, które przedstawiono jako temat niniejszej rozprawy. Jest nim retoryka wykorzystana przez kaznodzieję jako narzędzie perswazji. Ślady tego rodzaju postrzegania Postylli katolicznej pojawiały się już od dawna, ale właściwie sygnalizowały one jedynie problem i sprowadzały go do luźnych uwag i refleksji, które poprzez rozważania nad językiem i stylem, ograniczały się w zasadzie do sfery elokucyjnej.
Ciągle otwarte pozostają więc zagadnienia retorycznych inventio i dispositio. Pierwsze związane z kwestią technik probacyjno-refutacyjnych oraz topiki, drugie – dotyczące wewnętrznego rozdysponowania inwencyjnego materiału w obrębie kazania. W stosunku do Postylli katolicznej także elocutio jest zagadnieniem ciągle niepodjętym.
Polemiczność, która stała się dla badaczy głównym wyróżnikiem Postylli katolicznej, miała decydujący wpływ na jej negatywną ocenę. Tutaj potraktowana została ona jako jeden z elementów konstytutywnych dzieła, który wpisywał je w specyfikę epoki zdominowanej przez ducha religijnej konfrontacji. [...]
Spis treści
Wstęp
Stan badań
Źródła odnowy szesnastowiecznego kaznodziejstwa w Polsce
Reformacja
Sobory i synody
Towarzystwo Jezusowe
Wspólne korzenie obu reform i ich wpływ na kaznodziejstwo
Szesnastowieczna postyllografia polska
Definicja postylli i dzieje gatunku
Rozkwit gatunku w dobie reformacji
Postyllografia polska w XVI wieku
Postylle protestanckie
Postylle katolickie
Postylle po wystąpieniu Jakuba Wujka
Polemika Jakuba Wujka z Mikołajem Rejem - spór o "jasne a szczyre słowo Boże"
Papiestwo
Zakony
Małżeństwo
Sakrament pokuty
Eucharystia
Usprawiedliwienie
Pobożność
Modlitwy
Pielgrzymki
Post
Objawienie
Podsumowanie
Inventio
Dispositio
Elocutio
Wizerunek Marcina Lutra w Postylli katolicznej Jakuba Wujka
Ironia
Retoryka emocji
Stereotypy w języku i ikonografii
Socjologiczne i historyczne uwarunkowania Wujkowej perswazji
Z warsztatu polemisty - w jaki sposób Jakub Wujek przygotowywał Apologię to jest obronę "Postylle katolicznej"?
Podkreślenia i klamry
Hasła wywoławcze
Pytania
Argumentacja
Loci polemiczne
Komentarze pozbawione wartościowania
Komentarze emocjonalne
Źródła (wypisy z Pisma Świętego i z Ojców Kościoła)
Wyróżnienia słownikowe
Wnioski
Zakończenie
Bibliografia
Aneks
Spis ilustracji
Indeks osób
Ilustracje