STAROPOLSKA

"Patrzę na Kraków. Mój Kraków, miasto mojego życia. Miasto naszych dziejów". Księgi o wielkich kaznodziejach Krakowa nie sposób nie otworzyć cytatem kaznodziei i to najwspanialszego, jaki przemawiał w podwawelskim grodzie – sługi Bożego Ojca Świętego Jana Pawła II. W przytoczonym fragmencie papieskiego przemówienia powitalnego, wygłoszonego na Błoniach 10 czerwca 1987 roku, pobrzmiewa wielkie uznanie dla niezwykłości tego miasta.

Było ono także w dziedzinie kaznodziejstwa "gwiazdą świecącą jaśniej od innych", by posłużyć się słowami z dokumentu królewskiego Kazimierza Jagiellończyka z 14 czerwca 1485 roku. Głos mówców kościelnych kształtował w znaczący sposób duchowe oblicze podwawelskiego grodu niezależnie od tego, czy rozlegał się on w stolicy Piastów, Jagiellonów i Wazów, czy w coraz bardziej podupadającym mieście w epoce saskiej, czy w okresie rozbiorów, gdy Kraków urastał do rangi polskiego Rzymu i polskiej Jerozolimy, pełniąc funkcję duchowej stolicy narodu pozbawionego państwa, czy w najnowszych jego dziejach.

Prowadzone przeze mnie od kilku lat badania nad kaznodziejstwem zaowocowały już ukazaniem się dwóch tomów: Wielcy mówcy Kościoła (Kraków 2004) oraz Wielcy mówcy Kościoła w Polsce (Kraków 2005) wydanych przez Wydawnictwo UNUM Polskiego Towarzystwa Teologicznego. Każda z tych pozycji umożliwia spotkanie z 25 wielkimi osobowościami kaznodziejskimi. W tym nurcie poszukiwań należy również umieścić kolejne opracowanie, tym razem poświęcone wielkim kaznodziejom Krakowa. Prezentowany tu zbiór studiów został przygotowany na konferencję naukową zorganizowaną w dniu 12 października 2006 roku przez Polskie Towarzystwo Teologiczne i Katedrę Homiletyki Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Wybitni badacze z kilku ośrodków naukowych przybliżają wielkich mistrzów krakowskiej ambony.

Warto podkreślić, iż jak dotąd żadne spośród polskich miast nie doczekało się podobnego opracowania. Prawdą też jest, że w żadnym innym nie było takiego nasycenia kościołów, takiej "kumulacji świętości" żyjących tutaj osób, później beatyfi kowanych i kanonizowanych przez Kościół, wybitnych kapłanów i zakonników, żarliwej służby Bożej i wzywających "w górę serca" znaczących głosów kaznodziejskich. Tę specyfi kę dobrze oddają słowa zakonnika paulińskiego Brunona Osieckiego z roku 1738: "Stołeczne miasto krakowskie mogę nazwać jako Jerozolimę owych czasów, civitatem sanctam dla tak licznie erygowanych kościołów i bazylik, że sprawiedliwy otrzymało tytuł: Cracovia altera Roma [...], mogę je nazwać jak przedtym nazywano Alexandrią: nidum sanctorum, bowiem tak wielu świętych ciałom swojem spoczynek w niem obrało".

Zaskakująco wielka jest ilość kazań głoszonych w samej tylko katedrze krakowskiej. Informuje o tym choćby spis dni, w których profesorowie Akademii Krakowskiej, mający benefi cja przy katedrze, głosić mieli kazania. Przede wszystkim zobowiązany był do tego kaznodzieja zwyczajny (concionator ordinarius ecclesiae cathedralis Cracoviensis). Miał on wygłosić w niedziele i święta de praecepto sześćdziesiąt sześć kazań w ciągu roku, nie licząc dodatkowych w nadzwyczajne uroczystości. Prócz tego altarzysta kaplicy św. Krzyża był zobowiązany do dziesięciu kazań rocznie w uroczystości Matki Bożej, w niedzielę wielkanocną i Zielonych Świąt oraz w uroczystość Wniebowzięcia NMP. Penitencjarz – teolog fundacji biskupa Jana Konarskiego miał za zadanie wygłosić siedemnaście kazań w ciągu roku, przede wszystkim zaś w każdy wtorek wielkiego postu. Drugi penitencjarz tej samej fundacji, prawnik, był zobowiązany do wygłoszenia osiemnastu kazań w roku, w tym w każdy czwartek wielkiego postu. Fundacja kanonika Garwaskiego (zm. 1635) związana była z obowiązkiem głoszenia piętnastu kazań przeważnie w uroczystości świętych nie będące świętami de praecepto. Ten sam kaznodzieja głosił oprócz tych kazań jeszcze i inne w poniedziałki wielkiego postu aż do Niedzieli Palmowej, lub w razie nadzwyczajnego jakiego nabożeństwa.

Krakowską katedrę obsługiwało około 200 księży: 36 kanoników, około 30 wikariuszy, kilkuosobowe kolegia prebendarzy, ponad stu altarystów, paru kaznodziejów. Był to więc kościół nie mający sobie równego w Polsce. Biskupi w relacjach do Rzymu nie bez dumy pisali, że liturgiczna chwała Boża nie ustaje na tym miejscu właściwie przez całą dobę. Kraków był siedzibą diecezji i jej urzędów, skupiał też domy prowincjalne wielu zakonów. Nowicjaty i seminaria diecezjalne (od roku 1732 dwa, a od 1758 trzy) powiększały krakowskie szeregi duchowieństwa. Za wzorem katedry szły kościoły całego miasta, zwłaszcza kościół Mariacki. Poszukiwano wybitnych kaznodziejów i zapraszano ich do głoszenia słowa Bożego w tym mieście. Dlatego też imponujący jest poczet krakowskich mistrzów ambony. Z tego grona w niniejszej księdze przybliżono 25 postaci.

Okazałe drzewo kaznodziejstwa polskiego karmi się ożywczymi sokami myśli patrystycznej. Dlatego też podejmując lekturę tej książki Czytelnik zapozna się wpierw z głosem ojców Kościoła na temat przekazu słowa Bożego. Następnie, zachowując porządek chronologiczny, będzie się można spotkać z wielkimi kaznodziejami Krakowa. Najpierw na ucztę słowa Bożego głoszonego pod krakowskim niebem zaprosi Stanisław ze Skarbimierza, pierwszy rektor Akademii Krakowskiej. Następnie zaprezentowana zostanie działalność kaznodziejska wybitnych obrońców ortodoksji katolickiej z czasów reformacji: ks. Piotra Skargi SI i Hieronima Powodowskiego. Wyjątkowo bogato zastawiony jest stół słowa Bożego przez wielkich mistrzów siedemnastowiecznej ambony, takich jak: Walerian Gutowski OFMConv., dominikanie Jacek Mijakowski i Fabian Birkowski, ks. Szymon Starowolski i Andrzej Kochanowski OCD. Osiemnastowieczne kaznodziejstwo krakowskie ilustruje Cyprian Sapecki OP, Antoni Węgrzynowicz OFMRef., oraz dwaj franciszkanie konwentualni Fortunat Łosiewski i Kasjan Korczyński. Krakowskie kaznodziejstwo burzliwej epoki porozbiorowej przybliża działalność ks. Józefa Wincentego Łańcuckiego, ks. Zygmunta Goliana, bpa Józefa Sebastiana Pelczara (dzisiaj już świętego), ks. prof. Władysława Chotkowskiego oraz Wacława Nowakowskiego OFMCap. We współczesnym świecie głosiciele słowa Bożego wciąż odgrywają znaczącą rolę. Świadczą o tym również dokonania dwudziestowiecznych kaznodziejów Krakowa: sługi Bożego Bernarda Łubieńskiego CSsR, biskupów Edwarda Komara i Jana Pietraszki, ks. prof. Józefa Tischnera, a przede wszystkim kard. Karola Wojtyły – papieża Jana Pawła II.

Księga dedykowana jest ks. prof. Edwardowi Stańkowi, którego artykuł otwiera niniejszy tom, wieńczy zaś opracowanie ukazujące jego kaznodziejskie dokonania, będące obrazem mistrzowskiego artyzmu słowa i głębi teologicznej perspektywy, zapewniających mu trwałe miejsce wśród najwybitniejszych głosicieli słowa Bożego.

Przybliżenie wielkich kaznodziejów nie może się ograniczyć jedynie do podania ich biografi i. Winno również przedstawić ściśle z nimi powiązane walory treści i języka ich przepowiadania. Dlatego też – wzorem poprzednich, wspomnianych wyżej publikacji – także w tym opracowaniu pełniejsze spotkanie z kaznodziejami umożliwi załączony do każdej sylwetki reprezentatywny dla niej tekst kaznodziejski. Są to niejednokrotnie prawdziwe perły kaznodziejskiej literatury, jak choćby niepublikowany dotąd przekład dwudziestego trzeciego kazania sapiencjalnego O władcach albo o pasowaniu na rycerza Stanisława ze Skarbimierza, słynna Kokosz wprzód PP. Krakowianom w kazaniu za kolędę dana Jacka Mijakowskiego OP, Na dzień ś. Iacynta kazanie pierwsze Fabiana Birkowskiego OP, O pożytkach modlitwy świętej Szymona Starowolskiego, Prezerwatywa moralna od morowego powietrza Waleriana Gutowskiego OFMConv., Nidus Aquilae Antoniego Węgrzynowicza OFMRef. czy Korona filadelficznym affektem dwoch zakonow kaznodzieyskiego i serafi ckiego spojonych Cypriana Sapeckiego OP. Są to teksty niezwykle reprezentatywne dla kaznodziejstwa staropolskiego. Ich opracowanie wymagało jednak wiele trudu, gdyż trzeba było odróżnić błędy drukarskie od całej gamy niejednolitości w obrębie samego tekstu; te niejednolitości celowo w wielu miejscach zachowano, dając tym samym Czytelnikowi próbkę oryginalnego tekstu sprzed kilku stuleci. W transkrypcji staropolskich kazań zachowano zasadniczo cechy bardzo zresztą niejednolitej ortografi i, poprawiając jedynie formy, które wyniknęły z błędów drukarskich. Wyrażenia niezrozumiałe dla współczesnego Polaka wyjaśniono w przypisach. Tam też znaleźć można tłumaczenia przytaczanych w kazaniach zwrotów łacińskich, niejednokrotnie z podaniem ich autora i źródła.

Co do tekstów kazań z czasów najnowszych, Czytelnik będzie się mógł zapoznać m.in. z Kazaniem podczas religijnych obrzędów przy złożeniu w grobie królów polskich zwłok Józefa Księcia Poniatowskiego ks. Józefa Wincentego Łańcuckiego, dwoma kazaniami dziewiętnastowiecznymi na temat miłosierdzia O wielkim miłosierdziu Boga nad nędznym człowiekiem ks. Zygmunta Goliana oraz z nauką Jak pełnić miłosierdzie? ks. Józefa Sebastiana Pelczara, z Kazaniem o świętym szkaplerzu kapucyna Wacława Nowakowskiego oraz z kazaniem o. Bernarda Łubieńskiego Przyszłość jest w rękach Bożych wygłoszonym w katedrze na Wawelu w Nowy Rok 1906. Ks. Józef Tischner przeprowadza Rekolekcje z Antonim Kępińskim, a ks. Edward Staniek wywiad ze św. Rafałem Kalinowskim. Do "budowania na prawdzie" zachęca w swej homilii bp Jan Pietraszko, a kard. Karol Wojtyła dzieli się radością ze Zmartwychwstania Pańskiego w kazaniu wygłoszonym w Krakowie w ostatnią Wielkanoc przed swoim wyborem na Stolicę Piotrową.

Lektura każdego z tych kazań mówi wiele o samym kaznodziei i o środowisku, z jakiego się wywodzi, wskazuje program przekazu słowa Bożego świadczący o jego kulturze teologicznej, przybliża też adresatów kazań, ich mentalność, potrzeby religijne i intelektualne. Jak każda antologia, także antologia tekstu kaznodziejskiego ma charakter subiektywny – kryteria doboru trudno jest bowiem zobiektywizować. Niewątpliwie pierwszym i podstawowym kryterium była siła oddziaływania danego tekstu na wyobraźnię i postawy moralne słuchaczy. Oddając do rąk Czytelnika niniejszy tom żywię nadzieję, iż to spojrzenie na 25 wielkich kaznodziejów Krakowa przyczyni się do głębszego zrozumienia istoty i roli kaznodziejstwa, do jego umiłowania i prowadzenia dalszych nad nim badań.

Ks. Kazimierz Panuś

While reading the book one has the opportunity to encounter great preachers of Krakow. During the reign of the Piasts, Jagiellonians, and Vasas the voices of these extraordinary men have shaped the spiritual nature of the unusual city. Even under the rule of the Saxons when the city was in a period of decline did its eccleistical strength waiver. Throughout the ages Krakow held rank. It was even given the name Polish Rome and Polish Jerusalem. When Poland was in partition Krakow was still serving as the spiritual capital of the country even if the status of the country was not clearly defi ned. There were a great number of sermons delivered particularly in the Krakow Cathedral. It's example was followed by churches of the whole city, especially by St. Mary's Church. Outstanding preachers were sought out and were invited to deliver the Word of God in the city. Thus, the pictorial guide to Krakow Masters of Pulpit is impressive, and out of the team of the masters 25 figures have been described in this book the life of Krakow their unique personalities, their preaching charisma, their experience of God, characteristic of them and overcoming all their sermons, their care for spiritual good of the listeners.

The impressive history of preaching is rooted from patristic thought. The book starts with the Fathers of the Church and their transmission of the Word of God. Then, we are introduced to Stanislaw from Skarbimierz, the fi rst Rector of Krakow Academy. Soon after, the preaching activity of Rev. Piotr Skarga SI and Hieronim Powodowski, the outstanding defenders of Catholic orthodoxy from the times of Reformation, are presented. Next we meet, the great masters of the seventeenth century pulpit, such as Walerian Gutowski OFMConv., Dominicans Jacek Mijakowski and Fabian Birkowski, Rev. Szymon Starowolski and Andrzej Kochanowski OCD. The eighteenth century Krakow preaching is illustrated by Cyprian Sapecki OP, Antoni Węgrzynowicz OFMRef., Fortunat Łosiewski OFMConv. and Kasjan Korczyński OFMConv.

The preaching of Krakow in the tumultuous age after partition is more understood by the activity of Rev. Józef Wincenty Łańcucki, Rev. Zygmunt Golian, Bishop Józef Sebastian Pelczar, Rev. Prof. Władysław Chotkowski and Wacław Nowakowski OFMCap. In the present, the advocates of the Word of God still play a crucial role. It is also shown by the accomplishments of the twentieth century preachers of Krakow: Bernard Łubieński CSsR, Bishops Edward Komar and Jan Pietraszka, Rev. Prof. Józef Tischner, and mainly by Cardinal Karol Wojtyła – Pope John Paul II.

The account of these great masters of Krakow pulpit include their preaching texts. These texts have been valued as classical religious literature. The book is dedicated to Rev. Prof. Edward Staniek, and this is why the publication opens with his article and ends with an examination of his inspiring works.

Translated by Joanna Skrzypiec