Jacob Balde, Poema de vanitate mundi
Zygmunt Brudecki, Sen żywota ludzkiego
Jan Libicki, Sen żywota ludzkiego
wyd. Maria Kozłowska
Kraków 2014
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Z WPROWADZENIA DO LEKTURY
W De vanitate mundi […] jak w soczewce skupiają się liczne tendencje charakterystyczne dla epoki pontyfikatu Urbana VIII (1623–1644), szczególnie zaś cechy szeroko rozumianej literatury jezuickiej. W poemacie mieszają się manierystyczny eksperyment, echa tradycji emblematycznych, medytacyjność, dydaktyzm, ignacjańska perswazja. Tekst ten jest więc czymś więcej niż tylko katalogiem przemijających dóbr, minionych wydarzeń i zmarłych postaci, przedstawionych w opozycji do bohaterów walczących po katolickiej stronie konfliktu w wojnie trzydziestoletniej. Tak można by jednak najkrócej opisać zamysł De vanitate mundi.
[…]
Śmierć to przedmiot ponurego żartu. Wielokrotnie mówi się o zmarłych w bezpośrednim sąsiedztwie najbardziej „absurdalnych anegdot” na ich temat czy fragmentów dzieł, które ośmieszają nieżyjących autorów. Na przykład autorytet Platona staje pod znakiem zapytania w świetle słynnej historii o człowieku platonowym. Balde nie korzysta tak naprawdę z Polityka – dialogu, w którym znalazła się wspomniana definicja istoty ludzkiej. Źródłem przytoczonej anegdoty jest żywot Diogenesa z dzieła Diogenesa Laertiosa. Autor, aby osiągnąć komiczny efekt, czerpie z antyidealistycznej, czyli antyplatońskiej, tradycji cynickiej. Podobnie Arystotelesowi wytknięto niesłuszne objaśnienie zjawiska pływów morskich (Meteorologica), a równocześnie kazano umrzeć właśnie w nurtach morza, a dokładniej cieśniny Euripus, oznaczającej zmienność ludzkiego losu.
[…]
Obok pogardliwych lub pełnych potępienia wersów nie zabrakło też w De vanitate mundi tonów prawdziwie lamentacyjnych. Zabrzmiały one we fragmentach, które dotyczą wojny trzydziestoletniej i jej bohaterów walczących po stronie katolickiej. Nie da się sprowadzić powagi słów Baldego poświęconych tym sprawom do jezuickiej cechy poematu, choć linia polityczna artysty z konieczności (lecz nie konformizmu!) jest spójna z tą reprezentowaną przez zakon.
Autor opłakuje wydarzenia mu współczesne, dotyczące jego kraju, w których sam uczestniczył. Studiował w Ingolstadt, gdy w 1630 roku oblegał je Gustaw Adolf. Wcześniej wojna wygnała Baldego z „kraju lat dziecinnych”, Alzacji, gdy te tereny, od 1477 roku należące do Habsburgów, najechał w 1621 roku jeden z protestanckich wodzów, graf Ernst von Mansfeld. Populacja Alzacji zmniejszyła się w wyniku konfliktu o 50 procent. Jak przypomina Hermann Wiegand, prawie połowa życia Baldego przypada na okres wojny trzydziestoletniej. […] W jak zwykle bardzo emocjonalnej biografii Westermayera tkwi zapewne prawda o czołobitnym stosunku naszego autora do katolickich wodzów:
Jacobus przysłuchiwał się z ogniem w oku wojennym opowieściom o Tillym, Dampierze i grafie von Buquoi, które słyszał jeszcze w Ensisheim; o zwycięstwach tych nieśmiertelnych bohaterów, którzy w fatalnym, niespokojnym czasie otoczyli opieką i uratowali ostoję niemieckiej Rzeszy; i już tam musiała dojrzeć w Baldem decyzja, którą później z wielkim zaangażowaniem zrealizował, że będzie śpiewał tym bohaterom pieśń triumfu.
Można jedynie napisać, że przez swoje miejsce urodzenia znalazł się Balde po katolickiej stronie konfliktu. Dodatkowo jego ojciec był związany zawodowo z dworem Habsburgów jako nadworny sekretarz, a rodzice wychowali małego Jacoba w duchu głębokiej pobożności. Odpowiadające temu stanowi rzeczy przekonania religijne i polityczne Baldego jedynie ugruntowały się w następnych latach. Najpierw – przez naukę w jezuickich szkołach. Właśnie jako student uniwersytetu w Molsheim poeta został zmuszony do opuszczenia ojczyzny wraz z zakonem jezuitów, choć sam wstąpił do niego dopiero kilka lat później.
Z tych powodów bezmyślnością byłoby uznanie pisarstwa Baldego o tematyce politycznej za propagandowe, choć zależność od niektórych rysów propagandy wojennej da się w nim rozpoznać. Jego stanowisko wobec konfliktu to naturalna decyzja życiowa człowieka bardziej, niż wyraz jakiejś oficjalnej linii politycznej.
SUMMARY
In the mid-seventeenth century, two Polish authors – Zygmunt Brudecki (1610–1647) and Jan Libicki (late sixteenth century – 1670) – each translated the same selection of one hundred stanzas from a poem on the world’s vanity written in Latin by the German Jesuit, Jacob Balde (1604–1668). The elaborate Poema de vanitate mundi forms a rich collection of vanitas motifs, a poetic vision of the Thirty Year’s War, and a deeply religious testimony to the mentality of the time. It is also a fascinating example of experimental mannerism, a style characteristic of the era. The Polish versions – which both appeared under the title Sen żywota ludzkiego (The Dream of Human Life) – are valuable evidence of the presence and reception of European Jesuit literature in Poland.
This volume includes both the translations and their Latin source, presented so that they can be easily compared with one another. These texts are followed by a description of editorial principles and practices. In addition, the Polish translations are accompanied with a scholarly commentary, which on the one hand elucidates numerous allusions to the classical sources, the Bible and the contemporary history, and on the other hand aims at explaining the linguistic peculiarities of Old Polish.
Poema de vanitate mundi was first published in 1636 and later appeared in print many times during Jacob Balde’s lifetime. Initially a collection of one hundred stanzas, each of these was subsequently extended with additional poems, developing the given topic in a new metre and style. Although Brudecki and Libicki most probably knew Poema de vanitate mundi in its later, developed version, only the originally printed stanzas formed the base of their work. Therefore this edition does not include Balde’s complete text, as the purpose of this modern transcription is to make the common part of all three poems available. For the same reason, the Biblical quotations opening each Latin stanza, a dedicatory poem from Libicki’s work as well as letters to patrons and a motto in Brudecki’s translation have been placed in the appendix.
The introduction to this edition includes a brief biography of Balde, a description of his Poema, the Polish translations and how they compare to the original. The Latin poem is then presented as an example of Jesuit literature and its “Jesuitness” can be seen in its didactic character, political orientation and its relation to the classical tradition. Finally, a variety of vanitas motifs and their functions are analysed whilst various thematic entities of Poema de vanitate mundi are identified and described in order to make its structure intelligible to the reader.