Początki rzeźby gotyckiej miały - podobnie jak architektura - miejsce we Francji, w połowie wieku XII, i wiązały się przede wszystkim ze stworzeniem nowej koncepcji ideowo-plastycznej potrójnego portalu w Chartres. Nowy program ideowy stał się powodem wykształcenia nowych środków wyrazu, niezbędnych dla sztuki zmie-rzającej, choć powoli, ku naturalizmowi. Dla tego okresu pomocnicze znaczenie miało sięgnięcie w końcu XII wieku do sztuki antyku. Na terenie środkowej Europy nowy styl kształtował się głównie w drugiej ćwierci XIII wieku; pod silnym wpływem Francji formowała się sztuka tak zwanej klasy rycerskiej, cechująca się umiejętnością odtwarzania postaci ludzkiej w pełni jej życia psychofizycznego, obrazowania scen dramatycznych wraz z psychicznymi związkami łączącymi ich bohaterów, i ich reakcjami uczuciowymi; pojawiła się też znajomość współczesnych realiów. Podstawowe znaczenie miały uprzednio opisane przemiany w zakresie światopoglądu chrześcijańskiego. Świat wyobrażeń religijnych ukazywany był teraz poprzez świat człowieka i przyrody. Dla sztuki oznaczało to przyznanie przewagi obrazowi nad symbolem, a czasem złączenie symbolu z przedstawieniem realnego świata.
Rzeźba gotycka charakteryzuje się nowym formowaniem tworzywa plastycznego. Romanizm operował zwartą bryłą, skubizowaną, nie rozczłonowaną wewnętrznie i artykułowaną powierzchownie płytkim rytem. Rzeźbiarz gotycki, przeciwnie, operuje bryłą silnie zróżnicowaną plastycznie, wszystkie podstawowe elementy przedstawienia kształtują formy plastyczne - linia ma jedynie uzupełniające znaczenie.
Podstawowym materiałem rzeźby gotyckiej w Polsce był kamień a później drewno, zyskujące w końcu XIV wieku przewagę nad kamieniem; w pewnych środowiskach i okresach używano także sztucznego kamienia. Zmiany tworzywa nie wynikały tylko z jego obiektywnych wartości - decydował o tym głównie rodzaj i przeznaczenie dzieła, organizacja produkcji.
W okresie wcześniejszym, gdy zasadnicze znaczenie miała rzeźba architektoniczna i nagrobkowa, gdy produkcja rzeźbiarska związana była ze strzechami budowlano-kamieniarskimi i służyła głównie wznoszeniu dzieła architektonicznego - dominował kamień. W dobie późnego gotyku, gdy twórczość rzeźbiarska związana była silniej z miastami, rozwijała się w obrębie cechów, a głównym jej przedmiotem stały się ołtarze - zaczęło dominować drewno jako materiał łatwiej dostępny, umożliwiający szybką pracę i lepiej nadający się do wytworzenia ołtarzy szafiastych. Brąz spotykamy głównie - choć nie wyłącznie - w rzeźbach importowanych.
W dobie gotyku rzeźba drewniana, także kamienna, z reguły pokryta była polichromią. W praktyce zatem każde dzieło rzeźbiarskie było równocześnie dziełem malarskim. Wyjątek stanowiły rzeźby wykonane w brązie.
Rzeźba była związana zawsze z architekturą. Chronologicznie na czoło wysuwała się tak zwana rzeźba architektoniczna, stanowiąca nieodłączną część architektury. Były to detale konstrukcyjne - kapitele, wsporniki i zworniki sklepienne, oraz dekoracja rzeźbiarska, jak na przykład rzeźby tympanonów portalowych, fryzy figuralne, ornamentalne itp. Początkowo ściśle związana z detalem architektonicznym, na którym występowała, z czasem usamodzielniła się; detal architektoniczny stał się niejako pretekstem dla występowania rzeźby, komponowanej swobodnie, według praw kompozycji rzeźbiarskich, a nawet architektonicznych.
Drugim rodzajem rzeźby były dzieła stanowiące wystrój wnętrz kościelnych: ołtarze, sakramentaria, chrzcielnice - dzieła funkcjonalnie związane z kultem, konieczne w każdej świątyni, stanowiące jednak - w stosunku do rzeźby architek-tonicznej - bardziej samodzielne wypowiedzi artystyczne. Do wystroju kościołów należały także pojedyncze przedstawienia kultowe lub całe cykle, umieszczane na przykład na filarach.
Osobną pozycję stanowiły pomniki nagrobne, częste w Polsce zwłaszcza od XIV wieku. Miały one znaczenie nie tylko religijne, ale także świeckie, a nawet polityczne. Do wznoszenia licznych pomników nagrobkowych przyczynił się walnie rozwój liturgii za zmarłych.
Znaczenie rzeźby było ogromne. Pełny model wyposażenia rzeźbiarskiego oznaczał jej występowanie w portalach, filarach i sklepieniu, także w obramieniach okien. Gdy do tego jeszcze dodamy liczne ołtarze, nagrobki, epitafia, monumentalne niekiedy sakramentaria i chrzcielnice - możemy sobie w pełni uprzytomnić pierwotną rolę rzeźby.
Rzeźba występowała oczywiście także w architekturze świeckiej, we wnętrzach i na elewacjach zamków i ratuszy, także w kamienicach mieszczańskich. Tego rodzaju dzieł było jednak mniej, a zachowały się zupełnie nieliczne. Rzeźba pełniła w nich nie tylko religijne funkcje, treść przedstawień miała często charakter laicki. Należy jednak pamiętać, że religia stanowiła w średniowieczu uniwersalny system światopoglądowy, obejmujący także wszelkie sprawy doczesne; podział na sferę religijną i świecką nie istniał w tym sensie, jaki utrwalił się od czasów nowożytnych.
Zasadniczym zadaniem ideowym rzeźby gotyckiej był udział w głoszeniu prawd wiary i pomoc w praktyce życia religijnego. Przemiany w tej warstwie ideowej rzutowały na kształt dzieł rzeźbiarskich - również zresztą malarskich. Okres gotyku w Polsce odznaczał się silnym rozwojem mistycyzmu i prywatnej dewocji, powstawały zatem dzieła służące tym celom, wyrażające bardziej osobisty, uczuciowy stosunek człowieka do Boga. Był to równocześnie okres rozkwitu kultu Marii - stąd niebywała ilość i rożnorodność dzieł o tematyce maryjnej, oraz narastającego kultu świętych.
Istniała także sztuka świecka, w szczególności związana z polityką królów czy książąt, z rozwijającym się samorządem miast. Treści świeckie przenikały do dzieł w zasadzie religijnych, czego najlepszym przykładem są idee polityczne czytelne w nagrobkach władców czy programy heraldyczne znajdujące swe odbicie w zwornikach sklepiennych kościołów. W rzadko występujących dziełach, w pełni świeckich, rozwijana była tematyka rodzajowa i obyczajowa, również i ona przenikała do przedstawień ściśle religijnych: sceny z życia św. Jerzego czy św. Marcina, mogłyby stanowić ilustrację eposów rycerskich, a obrazy Świętej Rodziny, zwłaszcza w wieku XV, stawały się równocześnie wizerunkiem wielu rodzin mieszczańskich.
Pierwsze dzieła gotyckiej rzeźby w Polsce nie wyrastały z tradycji miejscowej - w epoce późnego romanizmu jedynie w środowisku cysterskim notujemy bardziej ożywioną działalność w zakresie rzeźby architektonicznej. Powstające w drugiej i trzeciej ćwierci wieku XIII nieliczne dzieła rzeźbiarskie zawdzięczały swe powstanie odosobnionym inicjatywom, nie świadczą o istnieniu środowisk artystycznych. Te ukształtowały się dopiero w wieku XIV. [...]